Chuyện xưa chuyện nay: Các bộ dưới triều Nguyễn

ANH PHÓ trả lời: Bạn Hồ Văn Nhựt thân mến,

Dưới chế độ quân chủ Việt Nam, bộ máy nhà nước trung ương gồm có hoàng đế (vua) là nguyên thủ quốc gia đứng đầu chính phủ gọi là triều đình. Thời nhà Nguyễn, triều đình Việt Nam - Đại Nam đóng đô ở Huế nên thường gọi là triều đình Huế. Triều đình Huế thời đầu nhà Nguyễn vẫn tổ chức theo mô hình truyền thống của phong kiến Trung Quốc, gồm có sáu bộ (lục bộ). Cụ thể sáu bộ là: Lại, Lễ, Binh, Hình, Hộ, Công.

Theo Đại Nam Hội điển sự lệ, chức năng của sáu bộ cụ thể như sau: Bộ Lại coi các quan thuộc văn ban tại triều và các địa phương; giữ việc tuyển bổ, thăng giáng, chỉnh đốn chế độ quan trường để lo việc trị nước... Bộ Lễ coi việc phong hóa, giáo dục, các chế độ lễ nghi, tế tự trong cả nước... Bộ Binh coi việc thuộc võ ban, phụ trách bộ binh, thủy binh, tượng binh... để bảo vệ biên cương, giữ gìn an ninh trật tự... Bộ Hình coi việc pháp luật, xét xử, hình phạt để giữ nghiêm phép nước. Bộ Hộ coi về kinh tế - tài chính như ruộng đất, nhà cửa, hộ khẩu, dân đinh, tài sản, thuế má, sưu dịch. Và Bộ Công coi về tạo tác, kiến thiết, xây dựng, sửa chữa, trang thiết bị, để giữ gìn hệ thống đê điều, tàu thuyền, đường sá, cầu cống, dinh thự...

Quan lại triều Nguyễn đang cử hành nghi lễ. (Ảnh tư liệu)

Nhìn chung đại khái là như vậy. Công việc quản lý nhà nước thời xưa tương đối đơn giản hơn ngày nay, nên triều đình chỉ có sáu bộ. Ngoài sáu bộ còn có sáu tự (Đại lý tự, Thái thường tự, Quang lộc tự, Thượng bảo tự, Thái bộc tự, Hồng lô tự) giúp việc cho sáu bộ và các cơ quan chuyên trách từng lĩnh vực chuyên môn như quốc tử giám (trường đại học), hàn lâm viện (soạn thảo giấy tờ điển chế cho triều đình), thái y viện (chữa bệnh cho vua và hoàng tộc, các đại thần), quốc sử quán (chép sử), tam pháp ty (cơ quan xét xử phúc thẩm của triều đình)...

So với ngày nay, có thể tạm sánh (tương đối) như vầy: Bộ Lại tương ứng là Bộ Nội vụ. Bộ Lễ tương ứng là Bộ Giáo dục và Đào tạo, Bộ Ngoại giao, Bộ Văn hóa-Thể thao và Du lịch. Bộ Binh tương ứng với Bộ Quốc phòng, Bộ Công an. Bộ Hình tương ứng với Bộ Tư pháp, Thanh tra Chính phủ. Bộ Hộ tương ứng với Bộ Công Thương, Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn, Bộ Thủy sản, Bộ Tài nguyên và Môi trường, Bộ Tài chính... và Bộ Công tương ứng với Bộ Xây dựng, Bộ Giao thông vận tải...

Thời nhà Nguyễn, đứng đầu một bộ là quan Thượng thư (tương đương bộ trưởng ngày nay). Phụ tá cho quan Thượng thư có hai quan Tả, Hữu Tham tri gọi là “Tá nhị” (tương đương với thứ trưởng ngày nay). Quan Thượng thư ở triều đình tương đương hàm cấp với quan Tổng đốc đứng đầu một tỉnh lớn ở địa phương.

Thân chào bạn.

(Nguyệt san Pháp Luật TP.HCM số 173)