Chính sách nhân đạo trong pháp luật xưa nay

Thập ác là mười trọng tội rất nguy hiểm, bao gồm các tội xâm phạm việc bảo vệ vương quyền (mưu phản, mưu đại nghịch, mưu bạn, đại bất kính), các tội xâm phạm việc bảo vệ quan hệ hôn nhân gia đình phong kiến (ác nghịch, bất hiếu, bất mục, bất nghĩa, nội loạn), tội xâm phạm nghiêm trọng đạo đức, dã man tàn ác (bất đạo).

Dùng tiền để chuộc tội

Theo Quốc triều hình luật, người già từ 70 tuổi trở lên, trẻ em từ 15 tuổi trở xuống, người tàn phế có thể chuộc tội bằng tiền. Người già từ 80 tuổi trở lên, trẻ em từ 10 tuổi trở xuống, người bị ác tật mà ăn trộm, đánh người bị thương thì được chuộc tội bằng tiền. Nhóm tuổi này mà phạm tội phản nghịch, giết người thì nhà vua sẽ quyết định hình phạt. Riêng nhóm từ 90 tuổi trở lên và từ bảy tuổi trở xuống dầu có phạm phải tội chết thì cũng được miễn án tử hình.

Giới quan viên khi phạm từ tội lưu trở xuống cũng được chuộc tội bằng tiền. Mức độ tiền chuộc được xác định tùy thuộc vào phẩm trật của người phạm tội. Chẳng hạn, để tránh bị thích chữ vào mặt hoặc cổ, các quan có thể chuộc tiền mỗi chữ như sau: tam phẩm chuộc hai quan, tứ phẩm một quan năm tiền, ngũ phẩm một quan, lục phẩm bảy tiền, thất phẩm sáu tiền...

Bị cáo phải quỳ trong phiên tòa hình sự thời xưa. Ảnh: ST

Pháp luật phong kiến cũng rất “ưu ái” đối với tội phạm nữ. Giới nữ không phải chịu hình phạt trượng, tức đánh bằng gậy. Khi nữ phạm nhân bị tội xuy (đánh roi), tội tử mà có thai thì việc thi hành án được hoãn lại. Sau khi sinh con được đủ 100 ngày, họ mới bị đem ra đánh hoặc hành hình.

Khoan hồng để cải tạo con người

Pháp luật hình sự hiện hành không quy định việc chuộc tội bằng tiền. Tuy nhiên, người phạm tội dùng tiền để bồi thường thiệt hại, khắc phục hậu quả chính là một tình tiết góp phần giảm nhẹ trách nhiệm hình sự cho họ. Điều 93 Bộ luật Tố tụng Hình sự năm 2003 cho phép bị can, bị cáo được đặt tiền hoặc tài sản có giá trị để thay thế cho biện pháp tạm giam.

Tùy tính chất, mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi phạm tội, nhân thân và tình trạng tài sản của bị can bị cáo, Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát, Tòa án có thể quyết định cho họ đặt tiền hoặc tài sản có giá trị nhằm đảm bảo có mặt theo giấy triệu tập. Số tiền hoặc tài sản này sẽ được hoàn trả nếu họ chấp hành đầy đủ các nghĩa vụ đã cam đoan.

Bộ luật Hình sự năm 1999 liệt kê 18 tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự, đồng thời mở rộng thêm các tình tiết giảm nhẹ khác. Trong khi đó, danh sách các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự chỉ bao gồm 14 tình tiết và là danh sách đóng. Nghĩa là khi lượng hình, tòa án có quyền nghĩ ra các tình tiết giảm nhẹ khác ngoài danh mục 18 tình tiết đã được liệt kê, nhưng tuyệt đối không được tự sáng tạo các tình tiết tăng nặng để làm nghiêm trọng hơn tình trạng của phạm nhân.

Quy định này thể hiện chính sách nhân đạo của nhà nước ta đối với người phạm tội. Người phạm tội là phụ nữ có thai, người già, thành khẩn khai báo, ăn năn hối cải... thì đều được giảm nhẹ trách nhiệm hình sự. Khi có hai tình tiết giảm nhẹ, họ được nhận hình phạt dưới mức thấp nhất của khung hình phạt mà điều luật quy định, thậm chí được chuyển sang hình phạt khác thuộc loại nhẹ hơn.

Phiên tòa hình sự thời nay. Ảnh: ST

Pháp luật hiện hành không truy cứu trách nhiệm hình sự đối với người chưa đủ 14 tuổi. Người từ đủ 14 tuổi đến chưa đủ 16 tuổi chỉ phải chịu trách nhiệm hình sự về tội phạm rất nghiêm trọng do cố ý hoặc tội phạm đặc biệt nghiêm trọng. Vào thời điểm phạm tội hoặc xét xử, người phạm tội là phụ nữ có thai hoặc đang nuôi con nhỏ dưới 36 tháng tuổi không bị áp dụng hình phạt tử hình. Nếu đã có án tử hình nhưng chưa thi hành án, họ được chuyển sang hình phạt tù chung thân. Người chưa thành niên phạm tội không phải chịu hình phạt tù chung thân hoặc tử hình.

Gia đình được giấu tội cho nhau

Tính nhân đạo trong pháp luật xưa còn thể hiện rất rõ ở nguyên tắc những người thân thuộc được phép che giấu tội phạm cho nhau. Ông bà cháu, vợ chồng, anh em, người thân thích (tức những người phải để tang nhau từ chín tháng trở lên) có quyền giấu tội cho nhau mà không bị trừng phạt về tội che giấu tội phạm. Tuy nhiên, khi người thân phạm tội mưu phản, mưu đại nghịch... thì không được phép che giấu.

Điều 313 Bộ luật hình sự hiện hành cũng liệt kê danh sách hàng loạt các tội phạm mà người che giấu tội phạm sẽ bị xử lý hình sự. Nếu ai đó biết rõ một trong các tội này đang được chuẩn bị thực hiện, đang hoặc đã được thực hiện mà không tố giác, họ có thể bị truy cứu trách nhiệm hình sự về tội không tố giác tội phạm.

Thế nhưng, pháp luật hiện hành cũng không buộc ông, bà, cha, mẹ, con, cháu, anh chị em ruột, vợ hoặc chồng tố giác nhau, trừ khi tội phạm thuộc nhóm tội xâm phạm an ninh quốc gia hoặc các tội đặc biệt nghiêm trọng thuộc danh mục các tội phạm không được che giấu.

Vài điểm so sánh cho thấy tư tưởng nhân đạo đã tồn tại từ pháp luật xưa và nối tiếp cho đến ngày nay. Pháp luật xây dựng trên cơ sở nghiêm trị kết hợp với khoan hồng luôn là chìa khóa thành công trong cải tạo con người.

GIA NGHI

(Nguyệt san Pháp Luật TP.HCM tháng 10-2009)