Trước hết phải nói rằng, các quy định về thủ tục phiên tòa, quyền và nghĩa vụ của người tiến hành tố tụng và người tham gia tố tụng tại phiên tòa tuy đã được quy định tương đối đầy đủ trong BLTTHS và Nội quy phiên tòa.
Tuy nhiên, thực tiễn xét xử vẫn có những trường hợp mà pháp luật chưa quy định như trường hợp “ai là người được công bố lời khai của bị cáo và những người tham gia tố tụng có trong hồ sơ vụ án” hoặc nếu luật sư đã gửi bài bào chữa đến phiên tòa mà vắng mặt thì “ai là người đọc bài bào chữa đó”.
Ngoài ra, công văn của các cơ quan, ban ngành hoặc của nguyên đơn dân sự gửi đến phiên tòa, nếu cần phải công bố thì ai là người đọc.v.v…Chính vì vậy hiện có tình trạng mỗi nơi thực hiện một khác, không thống nhất.
Trước đây, khi chưa có BLTHS, vào những năm 80 của thể kỷ trước, thư ký phiên tòa còn là người đọc bản cáo trạng, ghi biên bản phiên tòa và thực hiện một số việc theo yêu cầu của chủ toạ phiên tòa. Có nhiều nơi, nhất là ở tòa án cấp phúc thẩm Thẩm phán chủ toạ phiên tòa còn giao cho thư ký phiên tòa viết “đầu bản án”, có nhiều trường hợp thư ký còn “viết hộ” chủ toạ toàn văn bản án.
Tuy nhiên, sau khi có BLTTHS, hiện nay tình hình có khá hơn, việc viết bản án được Hội đồng Thẩm phán TANDTC hướng dẫn cụ thể và hầu hết chủ toạ phiên tòa đã không nhờ thư ký viết bản án nữa, kể cả phần đầu của bản án. Tuy nhiên thực tế vẫn còn một số nơi thư ký phiên tòa hoặc cán bộ khác không phải là chủ toạ phiên tòa “viết hộ” hội đồng xét xử bản án từ A đến Z.
Nhưng dù ai viết bản án thì về mặt pháp lý, bản án đó vẫn là của hội đồng xét xử do chủ toạ phiên tòa tuyên đọc công khai tại phiên tòa.Việc chủ toạ cho thư ký phiên tòa công bố lời khai từ trước đến nay xảy ra ở nhiều phiên tòa cũng là thói quen cho rằng, thư ký phiên tòa là người giúp việc hội đồng xét xử.
Nếu lấy lý do vì chủ toạ đã công bố liên tục lời khai của bị cáo nên thấm mệt mà phải nhờ thư ký công bố thì tại sao lại không nhờ Hội thẩm nhân dân công bố, vì Hội thẩm nhân dân là thành viên của hội đồng xét xử có quyền và nghĩa vụ ngang với Thẩm phán chủ toạ phiên tòa và cũng có nghĩa vụ chứng minh tội phạm.
Về lý luận, việc công bố lời khai tại phiên tòa phải coi là hoạt động chứng minh (có thể chứng minh bị cáo phạm tội hoặc không phạm tội). Do đó, chỉ có những người như: kiểm sát viên, hội đồng xét xử và luật sư (những người có quyền đọc hồ sơ vụ án mới có quyền công bố lời khai của bị cáo và những người tham gia tố tụng khác có trong hồ sơ vụ án tại phiên tòa.
Do pháp luật tố tụng của nước ta theo mô hình thẩm vấn nên BLTTHS mới có quy định việc công bố lời khai tại phiên tòa. Tuy nhiên, chỉ công bố lời khai trong trường hợp, tại phiên tòa bị cáo và những người tham gia tố tụng không khai hoặc khai mâu thuẫn với lời khai trước đó được lưu trong hồ sơ vụ án. Theo quy định của BLTTHS và Nội quy phiên tòa thì Thư ký phiên tòa chỉ có nhiệm vụ kiểm tra, điểm danh và báo cáo cho hội đồng xét xử biết những người được triệu tập đến phiên tòa ai có mặt, vắng mặt và lý do của việc vắng mặt; ghi biên bản phiên tòa.
Hồ sơ vụ án phải do hội đồng xét xử quản lý (giữ) trong suốt quá trình xét xử. Việc KSV, luật sư có công bố lời khai của người tham gia tố tụng có trong hồ sơ vụ án là những lời khai đã được sao chép lại. Việc công bố lời khai là để bảo vệ quan điểm buộc tội hay gỡ tội cho bị cáo. Nếu việc công bố đó lại không đúng với lời khai hoặc tài liệu có trong hồ sơ vụ án thì chủ toạ phiên tòa phải có ý kiến ngay sau khi KSV hoặc luật sư công bố.
Với tinh thần tranh tụng hiện nay, thì việc công bố lời khai của bị cáo và những người tham gia tố tụng trước đó có trong hồ sơ vụ án nên để cho KSV và luật sư thực hiện, còn hội đồng xét xử cố gắng hạn chế việc công bố lời khai tại phiên tòa.
Vì nghĩa vụ chứng minh của hội đồng xét xử được thể hiện trong bản án chứ không phải trong giai đoạn xét hỏi hoặc tranh tụng. Một phiên tòa mà từ đầu đến cuối chỉ thấy chủ toạ phiên tòa “đấu tranh” với bị cáo thì phiên tòa đó chưa phải là phiên tòa thể hiện tranh tụng. Chủ toạ phiên tòa chỉ nên chú ý lắng nghe và điều khiển việc tranh tụng.
Cho dù BLTTHS không cấm thứ ký phiên tòa công bố lời khai cũng như các tài liệu khác thì cũng không vì thế mà cho rằng, thư ký có quyền này. Có một nguyên tắc có tính hiến định là “đối với cơ quan tiến hành tố tụng chỉ làm những gì pháp luật cho phép chứ không được làm những gì pháp luật không cấm”. Mặt khác, thư ký phiên tòa không phải là người có nghĩa vụ chứng minh.
Hy vọng rằng, nhân việc này, trong bản nội quy phiên tòa sắp tới, TANDTC nên quy định nhiệm vụ cụ thể đối với thư ký phiên tòa, trong đó không có việc công bố lời khai của bị cáo và những người tham gia tố tụng, cũng như các tài liệu khác có trong hồ sơ vụ án và các tài liệu do cơ quan tiến hành tố tụng, người tiến hành tố tụng, người tham gia tố tụng nộp tại phiên tòa.
Có như vậy, mới thể hiện một phiên tòa theo tinh thần tranh tụng. Nhân việc này, thiết nghĩ Quốc hội cũng nên xem lại có quy định thư ký phiên tòa là người tiến hành tố tụng nữa hay không ?
