Không biết tự bao giờ, mèo có một vai trò vô cùng quan trọng trong cuộc sống của người Việt. Có lẽ từ khi con người biết trồng lúa nước, mèo đã hiện diện, trở thành “cứu tinh” và là người bạn của nhà nông vì nó là khắc tinh của chuột. Vì lẽ đó, bao đời nay trong văn hóa dân gian, loài mèo đã góp phần mang lại sự no đủ, ấm cúng và thịnh vượng cho gia chủ.
Mèo trong văn hóa của mỗi quốc gia, dân tộc luôn có sự khác nhau, thậm chí đã có nhiều điểm dị biệt.
Chẳng hạn, đối với các nước Islam (Hồi giáo), họ không được đụng chạm hoặc không được nuôi heo hay chó. Nếu có dịp ghé qua Kuching hay Kota Kinabalu của Malaysia, bạn sẽ ngạc nhiên khi thấy mèo có ở khắp nơi trong TP, bởi đa phần người dân nước này đều theo đạo Hồi.
Thậm chí, trong tâm thức và đời sống của con người tại một số quốc gia có nền nông nghiệp lúa nước ở châu Á như Việt Nam, Trung Quốc, Nhật Bản, Triều Tiên, mèo cũng được quan tâm, dù mỗi dân tộc lại có những cách đánh giá riêng về chúng. Ở Trung Quốc, mèo là loài vật bắt chuột, bảo vệ thóc lúa, gia sản; trong nghệ thuật hội họa truyền thống mèo xuất hiện trong tranh Đám cưới chuột với vai phản diện (thế lực bóc lột), ít nhiều có ảnh hưởng tới làng tranh Đông Hồ.
Đối với đa số người Việt, hình ảnh con mèo có ý nghĩa rất khác, có sự đặc biệt hơn nhiều đối với các loài vật nuôi thân thiện trong nhà.
Đầu tiên, mèo là “cứu tinh của bác nông dân”. Mèo luôn gắn với hình ảnh “dũng sĩ diệt chuột” để bảo vệ mùa màng, lương thực, góp phần mang lại sự no đủ cho cuộc sống của con người. Với vai trò này, mèo được ví và gắn liền với sự hưng thịnh của nhà nông. Sứ mệnh và vai trò của loài vật này được thể hiện rõ hơn vào mỗi mùa thu hoạch lúa. Lúc này, loài mèo sẽ trở thành “vệ sĩ” trông giữ bồ thóc cho chủ nhà.
Đặc biệt, nước ta là quốc gia xuất khẩu gạo hàng đầu thế giới nên trong tâm niệm của người dân, mèo càng có vai trò quan trọng. Ngày nay, con người có thể sử dụng nhiều biện pháp khác nhau để tránh sự phá hoại của chuột, song dù ở TP hay nông thôn, vai trò và ý nghĩa của loài mèo vẫn không thay đổi.
Thứ hai, mèo là con vật chỉ có trong 12 con giáp của Việt Nam. Trong chi mão của văn hóa Trung Hoa, thỏ là con vật được đại diện, song với người Việt, loài vật đại diện chi này lại chính là mèo. Trong dân gian, người Việt vẫn gọi năm mão là mẹo và mẹo đọc gần với mèo. Điều này phần nào nói lên vị trí của mèo trong tâm thức của người Việt, tạo sự khác biệt về văn hóa so với các quốc gia khác trong khu vực.
Điều khác biệt thứ ba, trong tâm thức của đa phần người Việt thì mèo chính là biểu tượng của sự ấm cúng và thịnh vượng. Cũng bắt đầu từ cái tập tính sinh học, mèo thường thích cuộn tròn ở nơi có hơi ấm như lò than, gần với bếp lửa và ở cạnh con người… tạo cảm giác ấm áp ngay cả trong thời tiết lạnh lẽo.
Không ít người nhận định sinh con vào năm mão sẽ được an nhàn, no đủ và ấm cúng như… mèo. Ở góc nhìn này, loài mèo mang đến sự thanh nhàn, hòa bình, an nhiên, tự tại. Chính vì lẽ đó, mèo trong văn hóa Việt Nam được cho là mang tính đặc thù so với hình ảnh mèo trong văn hóa Trung Hoa, Nhật Bản, Triều Tiên.
Thứ tư, chủ động, linh hoạt trong mọi tình huống. Cũng với “tính cách” của mình, mèo rất tự chủ từ nguồn thức ăn đến sinh hoạt. Khi thực sự cần thiết, mèo có thể tự tìm kiếm nguồn thức ăn để nuôi sống chính mình như bắt chuột, bắt cá, tôm ngoài đồng. Không chỉ vậy, mèo còn có khả năng tự vệ cao, một khi cảm thấy nguy hại, nó lập tức phản vệ để bảo vệ bản thân.
Với những đặc điểm độc đáo nói trên, có thể khẳng định mèo là một trong những loài vật gần gũi, quen thuộc nhất trong tâm thức của người Việt. Nhìn từ thực tế, mèo trong thời đại 4.0 cũng đã có sự chuyển đổi nhịp nhàng cho phù hợp với đời sống đô thị. Ở đó, mèo ngoài chức năng đuổi chuột thì còn là thú cưng, là thành viên của nhiều gia đình và là người bạn thân thiết của các cô chủ, cậu chủ.
Cần giải oan cho loài mèo
Chẳng hiểu vì sao lại có quan niệm cho rằng “mèo đến nhà thì khó, chó đến nhà thì sang”? Cho đến nay dân gian cũng không có một lời giải thích nào thuyết phục về quan niệm như vậy. Một số người cho rằng loài mèo có khả năng linh cảm cao, có thể dự báo những tin không hay nên người ta không muốn mèo nhà khác đến nhà mình. Ngoài ra, dân gian cũng có câu “mèo mả gà đồng” dùng để ám chỉ những người có thói trăng hoa bay bướm, có các mối quan hệ nam nữ bất chính, lăng nhăng. Mèo mả là loài hoang trái ngược mèo nhà, thường sống ở các bãi tha ma, nghĩa địa không có chủ, không có nhà cửa, thường đi lang thang để kiếm ăn.
Mèo có vài tập tính gắn với màn đêm, ví như nó thường đi ăn đêm, hay kêu gào tranh bạn tình trong đêm, ánh mắt sáng nên đôi khi ảnh hưởng giấc ngủ của con người, trong khi ban ngày nó lại cuộn tròn trong nhà. Ngoài ra, với bản tính thích cuộn tròn, nằm chỗ ấm khiến người ta liên tưởng đến tính cách lười biếng, ngủ nhiều, ít vận động.
Đặc biệt, có trường hợp cần giải oan ngay cho mèo bởi dân gian hay ví người thứ ba trong tình yêu - hôn nhân là “mèo”. Cách hiểu này có phần tiêu cực và có phần oan cho mèo bởi mèo và người thứ ba nào có liên quan.
