Theo đài CNN, xác ướp Chinchorro là của những người Nam Mỹ thuộc nền văn hóa Chinchorro, được tìm thấy tại khu vực ngày nay là bắc Chile và nam Peru. Đây là những xác ướp người cổ nhất được biết, cổ hơn các xác ướp Ai Cập đến hai ngàn năm.
Để so sánh, xác ướp cổ nhất tìm thấy tại Ai Cập có niên đại khoảng 3.000 năm trước Công nguyên,trong khi xác ướp cổ nhất tìm thấy tại sa mạc Atacama có niên đại khoảng 7.020 năm trước Công nguyên.
Một xác ướp người Chinchorro tại bảo tàng. Ảnh: CNN
Mặc dù người Chinchorro từng định cư ở vịnh ven biển sa mạc Atacama, ở Chile ngày nay, chỉ khoảng 7.000 năm trước Công nguyên, nhưng kỹ thuật ướp xác của họ đã xuất hiện sớm nhất khoảng 5.000 năm trước Công nguyên và đạt đỉnh cao vào khoảng 3.000 năm trước Công nguyên.
Thường những xác ướp này được chuẩn bị một cách cẩn thận bằng cách loại bỏ những nội tạng và thay thế chúng bằng sợi thực vật hoặc lông thú. Trong một vài trường hợp, người ướp xác sẽ loại bỏ da và thịt từ thi thể người đã chết và thay chúng bằng đất sét.
Các tính chất hóa học của di tồn đống rác thải (shell midden) và xương cho thấy 90% thực phẩm hằng ngày của người Chinchorro là hải sản. Rất nhiều nền văn hóa cổ gắn với nghề cá đã xuất hiện và sống ở các thung lũng sông cạn ở Andes, nhưng người Chinchorro đặc biệt ở chỗ chỉ có họ mới ướp xác tỉ mỉ người chết.
Hiện nay ở Chile vẫn còn một bảo tàng lưu giữ một số xác ướp đặc biệt dạng này, và nơi đây vào năm 2015, các nhà chức trách địa phương đã đệ đơn lên Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hoá của Liên Hiệp Quốc (UNESCO) để công nhận các xác ướp này là di sản văn hóa thế giới.
"Bộ sưu tập thiêng liêng"
Viện bảo tàng này năm ở thành phố Arica ở cực bắc Chile. Từ trung tâm đi khoảng 15km sẽ đến được Thung lũng Azapa, nơi có Bảo tàng Khảo cổ San Miguel de Azapa. Nơi đây hiện đang cất giữ khoảng 300 xác ướp người Chinchorro.
Tuy nhiên, khách tham quan chỉ có thể chiêm ngưỡng 10% trong số đó, do bởi tại thời điểm này không có nguồn kinh phí và không gian để trưng bày các xác ướp dưới điều kiện để tránh chúng bị hủy hoại.
"Đây là một bộ sưu tập rất thiêng liêng vì phần lớn các vật phẩm liên quan đến nghi lễ của cái chết", nhân viên canh giữ nhà bảo tồn Mariela Santos giải thích với phóng viên đài CNN.
Việc ướp xác bắt đầu với trẻ sơ sinh và thai nhi rồi mới đến người lớn. Có năm phong cách ướp xác riêng biệt trong khoảng 4.000 năm, nhưng ông Santos cho biết rằng phổ biến nhất là xác ướp đen và đỏ.
Có năm phong cách ướp xác riêng biệt trong khoảng 4.000 năm, nhưng phổ biến nhất là xác ướp đen và đỏ. Ảnh: CNN
Kỹ thuật ướp xác đen được thực hiện bằng cách tách rời các bộ phận của thân thể như tay, chân, đầu. Những bộ phận này sau khi được xử lý sẽ gắn lại vào cơ thể.
Cụ thể, những phần được tách rời sẽ được phơi khô, sau đó tách phần thịt ra khỏi xương. Sau khi ráp lại, cơ thể sẽ được bao phủ bởi một lớp keo từ tro trắng, lông thú, cỏ... rồi cuối cùng cơ thể được sơn bởi một lớp “sơn phủ” mangan đen.
Khác một chút với kỹ thuật xác đen, kỹ thuật xác đỏ không tháo rời từng bộ phận ra. Bộ phận duy nhất bị gỡ ra khỏi cơ thể là phần đầu, sau đó được xử lý để tách não. Ở phần thân, nội tạng được lấy ra thông qua những vết rạch trên ngực và vai, rồi sau đó làm khô phần cơ thể còn lại.
Phần đầu sau khi được xử lý cũng sẽ được gắn lại vào cơ thể cũ, nhưng lúc này đã được phủ bởi một lớp mặt nạ đất sét, kèm theo là một bộ tóc dài khoảng 60cm. Phần cơ thể còn lại được sơn một lớp đất sét màu đỏ để bảo quản.
Nguy cơ biến mất vĩnh viễn
Dự kiến đề xuất của Chile về việc công nhận những bảo tàng này là di sản thế giới sẽ được UNESCO phê chuẩn vào đầu năm 2020. Trước đó, chính quyền địa phương đã tăng cường nỗ lực của mình để thúc đẩy du lịch khảo cổ.
Tuy nhiên, điều đáng lo ngại là từ năm 2016, những xác ướp ở bắc Chile dần hóa lỏng không rõ nguyên nhân. Cụ thể, hơn 100 xác ướp có niên đại ít nhất là 7.000 năm bỗng hóa lỏng thành dạng chất sệt màu đen (black goo).
Các nhà khoa học và giới nghiên cứu vẫn đang đau đầu tìm cách ngăn chặn hiện tượng này, một mặt trông đợi UNESCO công nhận các xác ướp này là di sản văn hóa thế giới trước khi chúng bị phá hủy.
Từ năm 2016, những xác ướp ở Bắc Chile dần hóa lỏng không rõ nguyên nhân. Ảnh: CNN
Kể từ đầu những năm 1900, gần 300 xác ướp của con người đã được phát hiện dọc theo bờ biển phía nam Peru và miền bắc Chile, bao gồm cả người lớn, trẻ em, trẻ sơ sinh và cả các thai nhi. Nhà khảo cổ học người Đức, Max Uhle, người đầu tiên phát hiện ra các xác ướp này.
Theo nghiên cứu, các xác ướp này được bảo tồn nguyên vẹn một cách đáng kinh ngạc như vậy là do trong suốt hàng ngàn năm chúng được chôn vùi dưới lớp cát sâu ở sa mạc Atacama, nơi trên Trái đất không bị ảnh hưởng bởi các trận mưa trong hơn 400 năm.
Nhưng rồi chúng đã được khai quật và di dời đến các viện nghiên cứu địa phương để bảo quản. Tuy nhiên, khi bắt đầu tiếp xúc với con người, các xác ướp này bắt đầu nhiễm khuẩn.
Nghiên cứu các mẫu mô của xác ướp đã cho thấy rất nhiều vi khuẩn đang bò bên dưới nhưng chúng không phải vi khuẩn cổ đại, chúng là loại vi khuẩn thường sống trên da người. Chúng đẩy nhanh quá trình phân hủy của các xác ướp. Bởi vậy loại chất nhầy khi xác ướp hóa lỏng bước đầu được cho là do sự phát triển mạnh mẽ của vi khuẩn bên trong xác ướp.
Ông Ralph Mitchell, chuyên gia sinh học đến từ trường Đại học Harvard (Mỹ) cho biết trừ khi các nhà nghiên cứu địa phương có thể giữ xác ướp Chinchorros dưới điều kiện nhiệt độ và độ ẩm thích hợp, nếu không các con vi sinh vật bản địa này sẽ xơi tái xác ướp ngay lập tức.
