Tái tạo Thảo Cầm Viên Sài Gòn

Sau khi Ban quản lý Thảo Cầm Viên Sài Gòn khẳng định không có chuyện Thảo Cầm Viên bị phá bỏ để xây cao ốc như tin đồn thì công luận đang hướng đến một thực tế: Nơi đây đã và đang ngày càng xuống cấp và do đó giá trị công cộng của nó không còn ở tình trạng tốt nhất. Dù sớm hay muộn, vườn bách thảo của chúng ta cũng phải chấp nhận một sự thay đổi lớn.

Central Park và bài học về sự không bỏ cuộc

Central Park của New York nổi tiếng là địa điểm phải đến mỗi khi ghé thăm TP này, từ phim ảnh đến đời thật. Vào đầu thập niên 1960, công viên rộng 3,5 km2 này chứng kiến sự suy tàn tới tận 20 năm trời. Đây là thời điểm nhà quy hoạch đô thị đại tài Robert Moses (người được ví như Haussmann, nhân vật dưới trướng Napoleon Đệ Tam giúp cải tổ lại toàn bộ diện mạo Paris và biến nó thành Paris hoa lệ mà chúng ta biết ngày nay) rời khỏi cương vị của mình, là thời kỳ đi xuống của kinh tế, sự leo thang về tội phạm, cũng như các sự kiện xã hội nóng hổi. Sự mất cân bằng từ nhiều phía đã khiến Central Park nói riêng và toàn New York nói chung trở thành nơi người ta muốn lánh xa hơn là đến gần.

Để khắc phục tình trạng xuống cấp, một tổ chức mang tên Central Park Conservancy được thành lập, làm việc với phương châm về tâm lý con người là nếu một tài sản chung được giữ gìn ngăn nắp, mọi người sẽ tiếp tục cố gắng giữ gìn và ngược lại, nếu chỉ một người cố tình phá hủy, những người khác sẽ không còn ra sức bảo vệ. Rác được dọn sạch vào mỗi buổi sáng, thùng rác được đổ hằng ngày, kẹo cao su dính vào tường và tranh vẽ graffiti không bao giờ tồn tại quá 24 tiếng, đó là lời hứa của đội ngũ tận tâm tại Central Park. Ngoài ra, ban quản lý nỗ lực cải tạo lại thảm xanh của công viên, nhất là khu đồng cỏ Great Lawn, tu sửa lại những công trình cũ như quảng trường Cherry Hill, lâu đài (giả) Belvedere, quảng trường và đài phun nước Bethesda. Trong những cải tạo đó, sự tái thiết sở thú Central Park Zoo là đáng chú ý nhất.

Sự đi xuống của New York, sự lụi tàn của Central Park trong hai thập niên đã khiến sở thú trung tâm không tránh được tổn thất nặng nề. Đến đầu thập niên 1980, vườn thú đã gần như bị bỏ phế. Kế hoạch tái xây dựng vườn thú bắt đầu vào năm 1983 và kéo dài tận năm năm, trong thời gian đó thì sở thú đóng cửa. Các chuồng nhốt thú bị phá bỏ hoàn toàn, nhường chỗ cho hệ thống môi trường mô phỏng tự nhiên, nơi thú vật được tự do đi lại. Tuy nhiên, khách tham quan vẫn cảm nhận được rõ ràng phong vị cổ kính của vườn thú này, đó là vì thiết kế mới đã được thực hiện với tiêu chí bảo tồn càng nhiều càng tốt, tái sử dụng vật liệu và chi tiết của vườn thú cũ, vừa tôn trọng giá trị lịch sử của công trình vừa tiết kiệm nhiều chi phí.

Tiềm năng về một Central Park của Sài Gòn

Cùng hình thức sinh hoạt, bề dày lịch sử tương đương (thực tế là cả hai cùng bắt đầu mở cửa vào đúng năm 1864), hiện tượng thoái trào không mấy khác biệt, có thể thấy Thảo Cầm Viên của Sài Gòn hiện giờ khá giống Central Park của New York trong những năm 1960-1980. Người khác nhìn vào có thể chỉ thấy sự suy tàn, cũng như khả năng kiếm lợi nhuận trước mắt khi phân lô bán đất cho kiến trúc dịch vụ thương mại. Thế nhưng với một sự suy xét thấu đáo, chúng ta có thể nhìn ra được tiềm năng hơn là sự xuống cấp bề nổi. Đã có bao dự án cào bằng những di sản kiến trúc TP để trưng dụng thành “đất vàng, đất bạc”. Chưa kể đến việc rất nhiều trong số chúng trở thành thất bại lớn, việc xây dựng thiếu tầm nhìn tạo ra một sự mất cân đối của quy hoạch đô thị. Chúng ta đã mất đi di sản, giờ chúng ta lại thừa công trình thương mại, trong khi lại thiếu không gian cộng đồng và các công trình mang tính văn hóa, giáo dục.

Thảo Cầm Viên đã có cấu trúc khá tốt được thiết kế và xây dựng từ thời Pháp, nếu tái sử dụng với mục đích mới hay tái thích nghi thì đã đủ để giải quyết sự xuống cấp cục bộ. Tuy nhiên, vườn thú này còn tiềm tàng một khả năng lớn hơn. Nằm ngay bờ sông Sài Gòn đắc địa, lại sát với xưởng tàu Ba Son vốn cũng cần trùng tu nếu không di dời, Thảo Cầm Viên nên được tập trung nâng cấp để thành một mảng thiên nhiên phục vụ sinh hoạt công cộng, tiếp xúc với môi trường bến cảng và liên thông với Ba Son để thành một không gian trưng bày kỹ nghệ hàng hải như một bảo tàng thực sự. Sự nâng cấp này không đòi hỏi việc đập cũ xây mới, bảo tồn được ý nghĩa vốn có của các công trình nhưng vẫn giúp mang lại lợi ích cả về xã hội lẫn kinh tế. Nó sẽ tạo lý do để người dân sử dụng khu bến sông, tái kích hoạt những hoạt động đô thị, thúc đẩy sự mở rộng kinh doanh và đầu tư, cũng như làm trung tâm cho những công trình phúc lợi khác như trường học, nhà hát, bảo tàng, phòng triển lãm, các trung tâm nghệ thuật hình thành. Đó mới đúng nghĩa là phát triển.

Nếu Thảo Cầm Viên Sài Gòn được làm mới, được cải tạo, được giữ gìn và đầu tư chăm sóc đúng hướng, khu vực này sẽ chắc chắn tạo hiệu ứng nâng cấp dây chuyền giúp biến đổi toàn bộ địa bàn theo hướng tích cực.

Hãy để mọi người nhớ đến Sài Gòn với những nét đẹp nhân văn, dịu dàng nhưThảo Cầm Viên hơn là sự chật chội ồn ào của một khu thương mại vô bản sắc.