Xét xử trực tuyến: Giải pháp hay nhưng cần nghiên cứu thêm

Tại báo cáo sơ bộ gửi Quốc hội về công tác ngành tòa án năm 2021, Phó Chánh án TAND Tối cao Nguyễn Văn Du cho hay TAND Tối cao đã đề xuất với Ban chỉ đạo Cải cách tư pháp Trung ương và Ủy ban Tư pháp về việc đề nghị Ủy ban Thường vụ Quốc hội cho phép xét xử bằng hình thức trực tuyến.

Phó Chánh án TAND Tối cao Nguyễn Văn Du cho rằng nếu được chấp thuận xét xử bằng hình thức trực tuyến thì các tòa sẽ giải quyết được nhiều việc, lại đỡ tốn kém.

Xét xử trực tuyến: Đảm bảo nguyên tắc cơ bản của tố tụng

Theo đánh giá của các chuyên gia, xét xử trực tuyến có thể đảm bảo được các nguyên tắc cơ bản của tố tụng như nguyên tắc tòa án xét xử công khai, nguyên tắc tranh tụng, nguyên tắc tòa án xét xử tập thể, quy định xét xử trực tiếp, bằng lời nói. Xét xử trực tuyến còn nhiều lợi thế công nghệ vượt trội khác mà xét xử ở phòng xử án truyền thống không thể có được.

Trong thời gian giãn cách, nhiều tòa án đã hạn chế người tham dự phiên tòa để đảm bảo yêu cầu chống dịch. Ảnh minh họa: HOÀNG GIANG

Xét xử trực tuyến góp phần thúc đẩy tiến trình tố tụng diễn ra nhanh chóng, kịp thời trong bối cảnh thực hiện giãn cách xã hội vì dịch, cũng như những tình huống khẩn cấp khác trong tương lai mà chúng ta cần tính đến.

Mới đây, dự thảo Quy chế tổ chức phiên tòa, phiên họp trực tuyến của TAND Tối cao đã định nghĩa xét xử trực tuyến là việc tổ chức xét xử trực tiếp có sự hỗ trợ từ các thiết bị điện tử và phần mềm ứng dụng truyền hình trực tuyến được thiết lập, kết nối với nhau thông qua môi trường mạng.

Xét xử trực tuyến không bắt buộc bị cáo, đương sự, người tham gia tố tụng khác phải có mặt tập trung tại một phòng xử án nhưng vẫn nhìn thấy hình ảnh, mọi diễn biến phiên xét xử diễn ra và nói trực tiếp với nhau vào cùng một thời điểm.

Điểm cầu trung tâm là phòng xử án của tòa án, nơi có HĐXX, người tiến hành tố tụng… Điểm cầu tham gia là nơi mà bị cáo, đương sự tham gia xét xử trực tuyến được tòa án chấp nhận.

Phòng xét xử trực tuyến được tổ chức tại phòng xử án theo quy định tại Thông tư 01/2017 của TAND Tối cao.

Theo quy chế, đối với án hình sự, xét xử sơ thẩm trực tuyến đối với vụ án mà bị cáo bị đưa ra xét xử về tội phạm ít nghiêm trọng (phạt tù đến ba năm), nghiêm trọng (phạt tù đến bảy năm) hoặc rất nghiêm trọng (phạt tù đến 15 năm) nhưng chứng cứ rõ ràng và bị cáo đang bị tạm giam hoặc chấp hành án tại cơ sở giam giữ.

Xét xử phúc thẩm trực tuyến đối với vụ án mà bị cáo bị cấp sơ thẩm kết án về tội phạm ít nghiêm trọng, nghiêm trọng, rất nghiêm trọng mà bị cáo xin giảm nhẹ hình phạt, xin hưởng án treo, cải tạo không giam giữ hoặc đương sự đề nghị tăng mức bồi thường.

Đối với vụ án hành chính, vụ việc dân sự, hôn nhân và gia đình, kinh doanh, thương mại, lao động thì xét xử sơ, phúc thẩm trực tuyến những vụ có tình tiết đơn giản, quan hệ pháp luật rõ ràng, tài liệu, chứng cứ đầy đủ…

Chi phí cho xét xử trực tuyến Theo tôi, cần cân nhắc việc ngân sách nhà nước sẽ phải gánh vác toàn bộ hoặc kết hợp phương thức xã hội hóa đối với các chi phí cho việc xét xử trực tuyến. Chẳng hạn, chúng ta cần tổ chức các phòng xét xử trực tuyến tại các trụ sở tòa án (dành cho HĐXX); VKS (dành cho kiểm sát viên); cơ quan điều tra (dành cho điều tra viên); cơ sở giam giữ (dành cho bị cáo); văn phòng luật sư, công ty luật (dành cho luật sư) cũng như các tổ chức bổ trợ tư pháp khác; UBND xã, phường, thị trấn (dành cho người làm chứng, người bị hại, nguyên đơn, bị đơn…)… với hệ thống âm thanh, hình ảnh, đường truyền đạt chất lượng đồng bộ, đảm bảo tính bảo mật (đối với những vụ án được xét xử kín). ThS LƯU ĐỨC QUANG, giảng viên Khoa luật, Trường ĐH Kinh tế - Luật, ĐH Quốc gia TP.HCM

Kết hợp trực tuyến và trực tiếp

Nêu quan điểm xung quanh vấn đề này, ông Đỗ Xuân Tựu, nguyên Phó Vụ trưởng Vụ Thực hành quyền công tố và Kiểm sát xét xử hình sự VKSND Tối cao, đánh giá hiện nay, việc vi phạm thời hạn xét xử một phần do đại dịch, phần do án nhiều, nhân lực ít, cũng có vụ chậm trễ do khó triệu tập các nhân chứng. Do đó, áp dụng hình thức xét xử trực tuyến vừa giảm được chi phí tiền bạc của Nhà nước, vừa đảm bảo không vi phạm thời hạn xét xử.

Một chánh án đang công tác tại TP.HCM nêu quan điểm rằng để có thể xét xử trực tuyến, cần bàn và làm rõ một số vướng mắc.

Vị chánh án nêu dẫn chứng: Căn cứ Điều 250 BLTTHS 2015 thì HĐXX phải trực tiếp xác định những tình tiết của vụ án bằng cách hỏi, nghe ý kiến của VKS và những người tham gia tố tụng khác; xem xét, kiểm tra tài liệu, chứng cứ đã thu thập; công bố biên bản, tài liệu và tiến hành hoạt động tố tụng khác để kiểm tra chứng cứ... Vậy vấn đề thẩm định chứng cứ sẽ thực hiện như thế nào nếu xét xử trực tuyến? Việc thẩm định qua màn hình trực tuyến có đảm bảo chính xác hay không? Trong một vụ án, thẩm phán và kiểm sát viên có thời gian tiếp cận chứng cứ, còn hội thẩm nhân dân sẽ tiếp cận chứng cứ như thế nào?

Theo ông, mô hình điện tử phù hợp với quản lý hành chính nhưng áp dụng trong tố tụng thì còn nhiều vướng mắc. Không lâu nữa toàn dân được tiêm phủ vaccine, chúng ta sẽ sống chung với COVID-19. Vậy việc xét xử trực tuyến có còn cần thiết hay không?

Vị chánh án cho rằng nếu kết hợp giữa xét xử trực tuyến và xét xử trực tiếp thì sẽ là một phương án khả thi. Trong một vụ án, nếu những người có liên quan ở xa, không thể có mặt tại phiên tòa, họ đồng ý tham dự phiên tòa trực tuyến thì có thể chấp nhận điều này.

Quy định chi tiết các vấn đề xét xử trực tuyến từng loại án

TS Lê Nguyên Thanh, Trưởng bộ môn Tội phạm học, Khoa luật hình sự, Trường ĐH Luật TP.HCM, cho rằng riêng về án hình sự, khi xét xử trực tuyến, việc thực hiện nguyên tắc đảm bảo tranh tụng trong xét xử, nguyên tắc đảm bảo quyền bào chữa cũng gặp khó khăn từ yêu cầu đảm bảo sự có mặt của những người tham gia tố tụng được triệu tập.

Nếu người tham gia tố tụng không biết cách chia sẻ chứng cứ họ có được lên màn hình, kể cả trường hợp họ cố ý không tham gia phiên tòa nhưng đổ lỗi cho yếu tố kỹ thuật thì cũng khó đáp ứng điều kiện tổ chức phiên tòa. Yêu cầu cách ly khi xét hỏi chỉ có thể thực hiện được trên phòng xét xử ảo, còn thực tế bên ngoài vẫn có thể thông tin cho nhau, khó kiểm soát.

Về việc nghiên cứu hồ sơ trước khi mở phiên tòa, để thực hiện hồ sơ vụ án phải được số hóa toàn bộ và việc cấp quyền truy cập phải thật chặt chẽ. Sau khi kết thúc phiên tòa, phải đảm bảo quyền xem biên bản phiên tòa và yêu cầu sửa đổi, bổ sung biên bản phiên tòa của những người có quyền này.

Các vụ án phức tạp, nhiều người tham gia, bị cáo bị tạm giam kéo dài, thiệt hại lớn... là những vụ án cần được xét xử trực tuyến để tránh tồn đọng án, tránh vi phạm tố tụng, đảm bảo ý nghĩa của xét xử trực tuyến.

Theo TS Lê Nguyên Thanh, trước những khó khăn này, TAND Tối cao cần quy định chi tiết các vấn đề xét xử trực tuyến riêng cho án hình sự, quy định cụ thể thủ tục xét xử trực tuyến không xung đột với quy định của BLTTHS.

Ngoài ra, cần đầu tư hạ tầng kỹ thuật đường truyền, thiết bị phục vụ xét xử trực tuyến ở những địa phương mà không thể xét xử trực tiếp được, hướng dẫn sử dụng cho người được triệu tập tham gia tố tụng.