Cơ chế 'ốc đảo' thu hút, giữ chân trí thức khu vực công

Ngày 24-2, Ban Tuyên giáo Trung ương, Thành ủy TP.HCM, ĐH Quốc gia TP.HCM đã tổ chức hội thảo khoa học quốc gia về chính sách thu hút, đầu tư, đào tạo, bồi dưỡng đội ngũ trí thức khoa học công nghệ (KHCN) trong bối cảnh mới.

Tại đây, Bộ trưởng Bộ KH&CN Huỳnh Thành Đạt đã nêu thực tế trí thức KHCN rời khu vực công rất nhiều. Hội thảo cũng ghi nhận ý kiến của các đại biểu về những bất cập trong chính sách thu hút trí thức.

Nút thắt về cơ chế tài chính

PGS-TS Trần Văn Nghĩa, Vụ trưởng Vụ Tổ chức cán bộ, Bộ KH&CN, cho rằng các chính sách hiện nay chưa phù hợp với đặc thù trong hoạt động KHCN. Cụ thể, các quy định về quản lý nhiệm vụ KHCN chưa đưa ra được các hành lang pháp lý bảo vệ nhà khoa học trước đặc tính rủi ro của hoạt động nghiên cứu.

Các nhà khoa học cũng chịu áp lực lớn để hoàn thành thủ tục về mặt tài chính, bởi quy định hiện chưa cho phép họ linh hoạt trong sử dụng kinh phí trong khi chi phí cho hoạt động thử nghiệm, thí nghiệm không thể dự toán trước. Ngoài ra, các chính sách về thu nhập trung bình của các nhà khoa học cũng rất thấp, khiến nhân lực nghiên cứu phát triển ở các viện nghiên cứu đang giảm sút.

Cùng góc nhìn, GS-TS Nguyễn Văn Phước, Chủ tịch Liên hiệp Các hội khoa học và kỹ thuật TP.HCM, cho rằng cơ chế, chính sách tài chính trong các hoạt động KHCN gây khó khăn trong giải ngân, làm lãng phí thời gian, công sức, ảnh hưởng tới chất lượng của các công trình nghiên cứu.

PGS-TS Ngô Thị Phương Lan, Hiệu trưởng Trường ĐH KHXH&NV TP.HCM, cho rằng cần hoàn thiện chính sách “đầu ra” đối với những trí thức KHCN được đào tạo theo đặt hàng sau tốt nghiệp. Dựa trên đặc điểm và nhu cầu cụ thể, mỗi địa phương, cơ quan cần có chính sách linh hoạt để trọng dụng nguồn trí thức KHCN một cách phù hợp.

“Không nên áp dụng rập khuôn, máy móc hưởng ứng theo phong trào, gây lãng phí ngân sách cũng như chất xám của đất nước” - PGS-TS Ngô Thị Phương Lan nói và cho rằng cần có chính sách đặc thù để đãi ngộ trí thức tài năng.

"Có thể thử nghiệm một cơ chế “ốc đảo” thí điểm và ở đó các trí thức được giao quyền nhiều hơn trong hoạt động KHCN".

GS-TS Võ Văn Tới, Trường ĐH Quốc tế TP.HCM

Cần thay đổi về thủ tục, cơ chế thí điểm chính sách

PGS-TS Phan Thanh Bình, nguyên Chủ nhiệm Ủy ban Văn hóa, Giáo dục, Thanh niên, Thiếu niên và Nhi đồng của Quốc hội khóa XIV, nguyên Giám đốc ĐH Quốc gia TP.HCM, cho hay ông đã thực hiện một khảo sát nhỏ và thấy trí thức rất cần một môi trường làm việc dân chủ, là nơi họ có thể thoải mái sáng tạo, đề đạt ý kiến của mình.

Ngoài ra, họ cũng quan tâm đến khả năng phát triển cá nhân về chuyên môn, kỹ năng, chế độ, chính sách đãi ngộ. Cuối cùng là thu nhập và tương lai của cả gia đình họ khi tham gia nghiên cứu.

Theo ông Bình, các chính sách nêu trên cần sát với thực tế, đi vào cụ thể từng đối tượng chứ không thể chung chung. “Trước tiên, cần phải có sự thay đổi rõ rệt về mặt thủ tục hành chính” - ông nhấn mạnh và đơn cử câu chuyện một kiều bào là giáo sư đã về Việt Nam, làm việc và cống hiến cho ĐH Quốc gia TP.HCM trên 15 năm. Dù vậy, vị giáo sư này phải mất 1,5 năm để xin giấy phép lao động mới, trải qua ba lần làm thủ tục. Vị giáo sư này phải đi đi về về trong và ngoài nước liên tục để duy trì hoạt động nghiên cứu trong nước.

Cùng với đó, chính quyền cần mạnh dạn nghiên cứu đề xuất của các chuyên gia về việc hình thành mô hình “sandbox” - cơ chế thử nghiệm chính sách có kiểm soát đối với các công nghệ, sản phẩm, dịch vụ, mô hình kinh doanh mới. Theo ông, chính sách phải thể hiện sự dám làm, dám đổi mới, tạo cơ chế mới thì mới mong thu hút được trí thức.

Trong khi đó, GS-TS Võ Văn Tới, chuyên gia y sinh Trường ĐH Quốc tế, ĐH Quốc gia TP.HCM, hiến kế về việc thử nghiệm một cơ chế “ốc đảo” thí điểm. Mỗi khu vực, đơn vị có thể được xem như một “ốc đảo” để triển khai thí điểm các chính sách mới về KHCN. Ở “ốc đảo” này, các trí thức sẽ được tập hợp và được giao quyền tự do nhiều hơn trong hoạt động KHCN, miễn là không xâm phạm đến lợi ích quốc gia.

Nhiều trí thức KHCN rời khu vực công

Dưới góc độ người đứng đầu chính quyền một địa phương năng động như TP.HCM, Chủ tịch UBND TP Phan Văn Mãi thừa nhận dù hội đủ các điều kiện thuận lợi để thu hút đội ngũ trí thức nhưng TP vẫn chưa phát huy hết tiềm năng của mình.

Nhiều năm qua, TP chỉ thu hút khoảng 20 chuyên gia, trí thức tham gia. TP cũng chưa tiếp cận và động viên được đội ngũ trí thức ở một số lĩnh vực như văn học nghệ thuật, chuyên gia ngoài TP hay nước ngoài đến, dù lực lượng này có đóng góp rất lớn vào sự phát triển của TP.

Ông Mãi cho hay thời gian tới chính quyền TP.HCM sẽ hướng đến việc tập hợp đội ngũ trí thức trong và ngoài TP thông qua các chương trình, đề án của TP. Đồng thời, TP cũng sẽ thông qua cơ chế đặt hàng KHCN và các nhiệm vụ khác, có cơ chế để người ở nước ngoài cũng có thể tham gia được với TP. Đặc biệt, TP sẽ có cơ chế, chính sách động viên đội ngũ trí thức trong hệ thống chính trị bằng cơ chế đào tạo, thu nhập tăng thêm, nhà ở…

Chủ tịch TP.HCM cũng kiến nghị trung ương tháo gỡ một số chính sách để địa phương triển khai thuận lợi hơn trong thời gian tới. Đơn cử như chính sách visa cho các chuyên gia nước ngoài để họ tham gia sâu vào các nhiệm vụ của TP, phải làm sao để việc tham gia thường xuyên, thuận lợi hơn. Hay cơ chế để chuyên gia, nhà khoa học được đào tạo trong và ngoài nước.

Trao đổi với đại biểu về những điểm nghẽn trong chính sách cần tháo gỡ, bộ trưởng Bộ KH&CN thẳng thắn nhìn nhận phần lớn trí thức ngành KHCN rời khu vực công sang làm việc tại doanh nghiệp tư nhân. Trong quá trình phát triển, nhiều doanh nghiệp, tập đoàn kinh tế đã thu hút các nhà khoa học, chuyên gia tốt hơn nhiều so với khu vực nhà nước.

Theo ông, đây là khó khăn cho các đơn vị sự nghiệp công lập nhà nước. Nhìn ở góc độ tích cực thì đây là tín hiệu tốt, nâng cao điều kiện đãi ngộ cho đội ngũ trí thức. “Nếu không có kế hoạch quy hoạch, chế độ đãi ngộ phù hợp để giữ chân các nhà khoa học trong các tổ chức công lập, đặc biệt trong lĩnh vực công nghệ thì sẽ mất cân đối chung trong việc phát triển đội ngũ trí thức KHCN của đất nước” - bộ trưởng Bộ KH&CN nói.

Ngoài ra, sau nhiều năm xây dựng chính sách nhằm nâng cao điều kiện đãi ngộ, đến nay việc triển khai thực tiễn còn nhiều khó khăn do thiếu sự đồng bộ của pháp luật, nhiều chính sách cũng không còn sự hấp dẫn.

Về đề xuất triển khai cơ chế “sandbox”, ông Đạt cho biết sẽ tiếp thu, bổ sung vào đề án để trình Chính phủ, Thủ tướng phê duyệt… “Bộ KH&CN cùng các đơn vị liên quan đang nghiên cứu xây dựng chiến lược quốc gia về phát triển đội ngũ trí thức đến năm 2030. Song song đó, xây dựng quy hoạch mạng lưới các tổ chức KHCN đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045” - ông Đạt thông tin.•