Di sản Vật thể Sài Gòn 300 năm: Dấu ấn tòa nhà Hải quan

Nằm ở số 2 Hàm Nghi, quận 1, TP.HCM, Cục Hải quan hồi xưa là Hôtel des Douanes, do kiến trúc sư nổi tiếng người Pháp Alfred Foulhoux xây năm 1885-1887. Giống như hầu hết tòa nhà kiểu thuộc địa của TP, tòa nhà Cục Hải quan không được công nhận là di sản TP, do đó không được pháp luật bảo vệ.

Sang trọng đến nỗi làm chính quyền… mắc cỡ

Thực ra Cục Hải quan đã được xây lại lần thứ hai từ căn nhà gạch ba tầng của thương nhân giàu có Wang Tai, người Quảng Đông, độc quyền buôn bán thuốc phiện ở Nam Kỳ giai đoạn 1861-1881.

Khánh thành năm 1867, tòa nhà nổi tiếng này có tên Maison Wang-Tai/Nhà Wang-Tai hay Hôtel Wang-Tai/Văn phòng Wang-Tai, sang trọng tới nỗi làm chính quyền thuộc địa... mắc cỡ vì lớn hơn cả dinh thống đốc đầu tiên vốn là ba tòa nhà bằng gỗ nhập cảng từ Singapore.

Wang-Tai cho thuê bớt một số phòng. Một trong những người thuê nổi tiếng nhất chính là Tòa Đô Chánh đầu tiên của TP Sài Gòn, thuê toàn bộ tầng một năm 1869. Wang Tai sau đó dời tất cả hoạt động buôn bán vào Chợ Lớn và năm 1874 cho phép xây Maison Wang Tai thành khách sạn Cosmopolitan theo tiêu chuẩn châu Âu. Có lẽ vì có khách sạn ở vị trí này nên con hẻm đằng sau khách sạn - suốt thời kỳ thuộc địa được gọi là “rue des Fleurs” - thành đường các cô gái “bán hoa”.

Năm 1881, chính quyền Pháp chấm dứt sự độc quyền vận chuyển và chế biến thuốc phiện của Wang Tai. Năm sau, người Pháp mua lại tòa nhà Wang-Tai với giá 200.000 francs và đổi thành trụ sở Thuế và Hải quan (Direction des Douanes et Régies). Sự chuyển đổi này, trớ trêu thay, không có gì khác hơn chỉ là chuyển độc quyền kiểm soát buôn bán thuốc phiện béo bở từ Wang Tai sang chính phủ.

Rồi họ nhanh chóng nhận ra rằng tòa nhà cũ không đủ rộng như dự tính. Hình ảnh còn lại từ bản gốc Maison Wang-Tai cho thấy phía trước cả ba tầng có ban công rộng lớn khiến không gian văn phòng bị hẹp lại. Trụ sở Thuế và Hải quan cần rộng thêm nên năm 1885 kiến trúc sư trưởng Marie-Alfred Foulhoux (1840-1892), Tiểu ban Kiến trúc Nam Kỳ, được giao nhiệm vụ xây dựng lại Maison Wang-Tai thành Hôtel des Douanes mà ta thấy hôm nay.

Trụ sở Hải quan TP.HCM là một trong những công trình lớn và đẹp nhất Sài Gòn được xây dựng vào cuối thế kỷ 19 còn tồn tại đến nay. Ảnh: HTD

Cuộc “lột xác” từ tay vị kiến trúc sư tài ba

Công việc của Foulhoux tưởng là đơn giản, tức chỉ xây lại hầu tận dụng tối đa tòa nhà lớn đó mà vẫn giữ lại ba tầng và những bức tường ban đầu. Mặc dù vậy, một Foulhoux tài ba đã cho ra đời một kiến trúc đẹp nhất TP Sài Gòn với đường nét tân cổ điển, nguy nga mà vẫn thanh lịch trong từng chi tiết.

Phần mà khách du lịch ngày nay ngưỡng mộ nhất là trang trí mặt tiền. Nhà văn kiêm nhà báo và cũng là chuyên gia về Đông Dương, Jules Boissière (1863-1897) chỉ ra rằng ở tầng thứ ba, phù điêu giữa các cửa sổ chính là cây thuốc phiện, nguồn doanh thu quan trọng nhất của chính phủ Nam Kỳ những năm 1880.

Foulhoux cũng là kiến trúc sư vẽ và xây Bưu điện Sài Gòn, một tòa nhà mà du khách và cư dân đều yêu mến từ sàn gạch bông tới màu sơn vàng nhạt. Ngày nay, Hôtel des Douanes xây dựng từ tay Foulhoux 130 năm trước vẫn là cơ quan hải quan. Nhiều lo ngại rằng một công trình kiến trúc lớn như vậy vẫn chưa được công nhận là di sản thì biết đâu nó có thể bị hủy bỏ chỉ vì ý thích đột ngột của người sử dụng.

Di sản là sự tiếp nối với quá khứ. Trong một nghĩa nào đó, di tích nối người Việt với quá khứ và tương lai, cũng nối chúng ta với thế giới bên ngoài.

Vì vậy, tòa nhà Hải quan hiện nay cần được coi là di sản và có kế hoạch bảo tồn.

TRẦN THỊ VĨNH TƯỜNG lược dịch