Cơ quan An ninh điều tra Bộ Công an mới đây đã đề nghị truy tố 17 bị can trong đại án chuyến bay giải cứu giai đoạn 2. Đây có lẽ là lúc thích hợp để tìm hiểu về nguyên nhân, điều kiện phạm tội, bởi nếu không tìm hiểu và có giải pháp loại trừ, không ai dám chắc rằng những đại án vụ lợi như thế này sẽ không tiếp diễn trong tương lai.
Đánh giá về nguyên nhân, điều kiện phạm tội, Cơ quan An ninh điều tra Bộ Công an cho rằng các bị can đã lợi dụng hoàn cảnh, tình hình dịch COVID-19 diễn biến khó khăn, phức tạp, chưa có tiền lệ để tư túi.
Nhu cầu về nước của người dân rất lớn nhưng thực tiễn chưa có quy trình, quy định cụ thể giải quyết. Lợi dụng điều này, một số bị can là cán bộ do suy thoái về đạo đức, lối sống đã thực hiện những hành vi vụ lợi.
Từ đó, cơ quan điều tra kiến nghị khi Đảng và Nhà nước cho chủ trương, chính sách và giao cho Chính phủ thực hiện, Chính phủ cần có cơ chế quản lý, giám sát chặt chẽ, có quy trình, quy định cụ thể để các cơ quan có thẩm quyền thực hiện.
Như vậy, bài học kinh nghiệm rút ra là trong những tình trạng bất thường, khẩn cấp, Chính phủ với tính chất là cơ quan hành chính nhà nước cao nhất, thực hiện quyền hành pháp cần phải có những giải pháp thích hợp để quản lý nhà nước. Các giải pháp này cần được quy phạm hóa để tạo ra cách áp dụng thống nhất từ phương án hành vi đến quy trình thực hiện. Bên cạnh đó, các thiết chế như thanh tra, kiểm tra, giám sát cần được kích hoạt mạnh mẽ để cán bộ không thể vụ lợi, không dám vụ lợi.
Gần nửa thiên niên kỷ trước, trong tác phẩm Leviathan (Thủy quái), nhà triết học và xã hội học người Anh Thomas Hobbes (1588-1679) đã ví quyền lực nhà nước như con thủy quái Leviathan trong Kinh thánh. Vì lẽ đó, phải kiểm soát quyền lực như kiểm soát một con thủy quái. Thomas Jefferson, người viết Tuyên ngôn độc lập của Mỹ, đã nói rằng: “Trong các vấn đề về quyền lực, đừng nói thêm gì về lòng tin vào đức tính tốt của con người, mà phải trói anh ta lại bằng sợi dây hiến pháp để anh ta không còn làm được điều ác”. Do quyền lực có xu hướng bị tha hóa nên tất cả vấn đề về quyền lực cần phải được kiểm soát bằng các quy định của pháp luật rõ ràng để các nhân viên công quyền không thể vụ lợi, dù trong bất kỳ tình huống nào.
Đại dịch COVID-19 là một trạng thái bất thường, khẩn cấp. Do chưa có kinh nghiệm trong việc ứng phó với đại dịch nguy hiểm nên tại thời điểm đó, các cơ quan nhà nước còn lúng túng với bài toán quản lý. Và việc trục lợi trong các chuyến bay giải cứu chỉ là một minh chứng về hậu quả của việc này.
Còn nhớ trong bối cảnh đại dịch COVID-19, chủ trương chuyến bay giải cứu được xem như ánh sáng chân lý trong việc bảo hộ công dân. Đáng tiếc, khi thiếu một quyết sách thống nhất, được dẫn đường bởi các quy phạm cụ thể, việc đưa công dân về nước đã bị trục lợi để làm giàu cho những cán bộ biến chất.
Khi luật của quốc gia để trống thì lệ của địa phương phát huy tác dụng, thế nhưng lệ của địa phương với cách làm manh mún chỉ là mảnh đất um tùm cho sâu mọt trú ẩn và trục lợi. Nếu trong giai đoạn đó, Chính phủ ban hành một nghị định quy định về những vấn đề cơ bản như điều kiện, quy trình, thủ tục đưa công dân về nước thì có lẽ chúng ta đã không đau xót và phẫn nộ đến thế.
Nghiên cứu số lượng nghị định Chính phủ ban hành trong 10 năm (từ năm 2014 đến 2023) thì trung bình mỗi năm Chính phủ ban hành 140 nghị định. Trong hai năm cao điểm diễn ra dịch bệnh là 2020 và 2021, Chính phủ lần lượt ban hành 159 nghị định (năm 2020) và 148 nghị định (năm 2021). Như vậy, năng lực ban hành nghị định của Chính phủ trong các năm này vẫn được bảo đảm.
So với chính sách tiêm vaccine cho toàn dân, rõ ràng chính sách đưa công dân về nước dường như chưa được quan tâm đúng mức. Tính đến tháng 6-2021, khi dịch COVID-19 bùng phát mạnh mẽ ở nhiều nơi trên thế giới thì chưa có một cơ quan nhà nước nào ở Việt Nam nghĩ đến phương án tiêm vaccine cho toàn dân. Thế nhưng chỉ nửa tháng sau đó, khi dịch bệnh hoành hành tại Việt Nam, vấn đề tiêm vaccine cho toàn dân đã trở thành ưu tiên hàng đầu. Chính sách ngoại giao vaccine, rồi xác định đối tượng ưu tiên trong tiêm vaccine, thời gian, địa điểm tiêm vaccine… đều được dự liệu và quy định cụ thể. Với các quy định minh thị, việc trục lợi trong tiêm vaccine tuy có nhưng không đáng kể so với việc trục lợi trong công tác đưa công dân về nước bằng con đường chuyến bay giải cứu.
Thiết nghĩ trong tương lai, nếu đất nước lại xảy ra những tình trạng bất thường, khẩn cấp, Chính phủ cần nhanh chóng ban hành nghị định để quy định về các biện pháp ứng phó, giải quyết (có thể áp dụng thủ tục rút gọn). Chính các quy phạm pháp luật này mới tạo ra quy tắc xử sự chung, tạo tính thống nhất trong thực thi và áp dụng pháp luật.
Cố Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng đã nhiều lần chỉ rõ: “Phải nhốt quyền lực vào trong lồng cơ chế”. “Lồng cơ chế” trước tiên và chủ yếu phải là văn bản quy phạm pháp luật của các cơ quan nhà nước.
Một khi tính tham của cán bộ được trói chặt bằng các quy định của pháp luật thì chắc chắn tham nhũng, vụ lợi sẽ giảm đáng kể. Chúng ta mong mỏi cán bộ phải có đạo đức, liêm chính nhưng cũng cần phải có chốt chặn pháp lý để ngăn họ không thoái hóa, biến chất.
Có lẽ thiết lập một hành lang pháp lý vững chắc để dẫn đường cho cán bộ trong thực thi công vụ là điều tối quan trọng. Đây cũng là một mắt xích quan trọng mà gần đây chúng ta hay nhắc đến trong phòng, chống tham nhũng là làm sao để cán bộ không cần tham nhũng, không muốn tham nhũng, không dám tham nhũng và không thể tham nhũng.
