Hẳn chúng ta còn nhớ “sự cố môi trường” khiến bà con nông dân đôi bờ Thị Vải (TP.HCM, Đồng Nai và Bà Rịa-Vũng Tàu) phải một phen điêu đứng. Đó là một trong những câu chuyện liên quan đến đánh giá tác động môi trường mà chúng ta thường nghe, gần đây nhất là vụ án xảy ra ở Phú Thọ.
Trước giờ, chúng ta hay nghe xầm xì chuyện đơn vị này, doanh nghiệp kia hay sao chép đánh giá tác động môi trường (ĐTM) của doanh nghiệp khác để bê vào dự án mà mình sắp triển khai. Nghe thì nhiều song lần đầu “bắt tận tay, day tận cánh” có lẽ là vụ án này ở Phú Thọ.
Theo đó, Công an tỉnh Phú Thọ đang điều tra vụ làm giả tài liệu của cơ quan, tổ chức; giả mạo trong công tác, đưa hối lộ và nhận hối lộ. Nội dung vụ án là nhiều doanh nghiệp hoạt động tư vấn về môi trường nhưng không có máy móc, thiết bị; không có nhân lực chuyên môn về tư vấn môi trường. Nhiều năm qua, những doanh nghiệp này vẫn thực hiện hoạt động tư vấn, lập hàng trăm báo cáo đánh giá tác động môi trường (ĐTM) cho các dự án ở nhiều tỉnh, thành trên cả nước.
Theo cơ quan điều tra, những doanh nghiệp này được sự tiếp tay, móc nối, tạo điều kiện của các cá nhân có thẩm quyền trong các cơ quan quản lý nhà nước như Chi cục Bảo vệ môi trường (BVMT), Trung tâm Quan trắc và BVMT, Phòng Môi trường - Sở TN&MT…
Có thể nói đây là chùm vụ án hình sự đầu tiên trên toàn quốc liên quan đến hành vi làm giả báo cáo ĐTM. Cơ quan điều tra đánh giá rằng nếu không ngăn chặn kịp thời sẽ dẫn đến đánh giá không đúng đối với môi trường khi dự án đi vào hoạt động, gây suy giảm sức khỏe, thể trạng con người, ảnh hưởng sự phát triển bền vững của xã hội.
Ở Việt Nam, trước năm 1993, ĐTM được nhắc đến như một biện pháp để BVMT trong một số hội thảo khoa học và các khóa đào tạo; được thực hiện lồng ghép trong một số dự án chứ chưa được xem xét như là một thuật ngữ pháp lý mang tính bắt buộc. ĐTM được quy định lần đầu tiên trong Luật BVMT năm 1993, các văn bản hướng dẫn thi hành. Qua Luật BVMT các năm 2005, 2014, 2020, chế định này dần được hoàn thiện từ đối tượng phải ĐTM, nội dung báo cáo ĐTM, thẩm định, phê duyệt báo cáo ĐTM, vai trò của cộng đồng dân cư trong thực hiện ĐTM…
Luật BVMT năm 2020 quy định khái niệm ĐTM trên cơ sở kết hợp giữa các luật BVMT trước, theo đó luật này quy định đối tượng phải thực hiện ĐTM là một số dự án đầu tư có nguy cơ tác động xấu đến môi trường và các dự án có nguy cơ tác động xấu đến môi trường mức độ cao. Luật BVMT năm 2020 quy định việc sàng lọc, đưa ra các đối tượng phải ĐTM cụ thể hơn, kiểm soát chặt chẽ dự án có nguy cơ tác động xấu đến môi trường mức độ cao, thực hiện hậu kiểm đối với các dự án có công nghệ tiên tiến và thân thiện với môi trường…
ĐTM là yêu cầu quan trọng trong triển khai các dự án song trong thời gian qua, vì nhiều lý do khác nhau, người ta còn ít chú trọng đến khâu này. Đó không chỉ là hậu quả của thói quen chủ quan mà trong nhiều trường hợp, nó còn là sự né tránh nhằm giảm thiểu chi phí vận hành. Đã từng có câu chuyện “sự cố môi trường” khiến bà con nông dân đôi bờ Thị Vải phải một phen điêu đứng chỉ vì doanh nghiệp xả thải trực tiếp ra môi trường - thay vì cho vận hành hệ thống xử lý nước thải mà doanh nghiệp đã xây dựng. May mà sau thời gian tranh đấu của người dân, doanh nghiệp đã biết hối cải, chấp nhận bồi thường cho người dân và có phương án khắc phục hậu quả môi trường cho dòng sông Thị Vải.
Hay như ví dụ điển hình mà báo Pháp Luật TP.HCM từng quyết liệt đấu tranh cách đây không lâu để ngăn chặn dự án nhận chìm vật chất (vốn là chất thải nạo vét từ nhà máy nhiệt điện) quanh đảo Hòn Cau. Trước những chứng cứ sắc bén mà báo Pháp Luật TP.HCM đưa ra dựa trên những cứ liệu quan trọng về ĐTM, cuối cùng dự án nhấn chìm vật chất này đã phải dừng lại.
Bây giờ biển Cà Ná vẫn giữ được dòng nước trong xanh, quanh Hòn Cau cá tôm bơi lội, nhiều rạn san hô đã phục hồi và phát triển, “nhảy” hẳn vào ven bờ của đảo ngọc Hòn Cau. Trên trang cá nhân của mình, nhà báo Phương Nam vui mừng chia sẻ: “Ôi trời đất ơi, san hô mềm ở Hòn Cau (Bình Thuận) “bò” lên bờ luôn. Quá tuyệt vời, tự hào Hòn Cau!”.
***
Thử tưởng tượng đến những hậu quả mà môi trường phải gánh chịu nếu những ĐTM giả, kém chất lượng trong chùm vụ án mà Công an tỉnh Phú Thọ đang điều tra không bị phát hiện. Khi đó, dự án được phê duyệt và đi vào hoạt động mà bỏ qua những quy định nghiêm ngặt của pháp luật về môi trường; còn chúng ta đã hoàn toàn mất đi quyền được sống trong môi trường đảm bảo chất lượng.
Do đó, việc xử lý hình sự những doanh nghiệp bất lương, những cá nhân được trao trọng trách BVMT nhưng lại nhắm mắt tiếp tay cho việc bỏ qua những quy định nghiêm ngặt về môi trường là cần thiết để bảo vệ sự phát triển bền vững và phòng ngừa những nguy hại về môi trường đến cuộc sống của người dân nước ta nói riêng và nhân loại.
