Hoàng Diệp tái hiện vụ kiện thơ Hàn Mặc Tử

“Bích Khê-Nhà thơ tiền chiến” là tác phẩm thứ ba của tác giả Hoàng Diệp (ông còn tập thơ Xác Thu (1937) nhưng hiện đã bị thất lạc) cung cấp nhiều tư liệu mới, lạ cho độc giả sau khi Bích Khê qua đời cách đây 72 năm (1946-2018). 

“Bích Khê-Nhà thơ tiến chiến” (NXB Hội Nhà văn) do con gái út Nguyễn Thị Kim Châu – người gác cổng kỷ niệm đã có công lưu giữ bản viết tay để hôm nay sau 41 năm (1970-2018) lần đầu tiên được giới thiệu đến quý độc giả.

Hai nhà văn kiện bản quyền Hàn Mặc Tử

Thú vị nhất là vụ kiện thơ Hàn Mặc Tử giữa nhà thơ Quách Tấn và nhà văn Trần Thanh Mại. Vụ kiện này trở thành giai thoại có một không hai của văn học sử Việt Nam.

Trong cuốn Hàn Mặc Tử thi sĩ tiền chiến, Khai Trí xuất bản năm 1968, về vụ kiện Trích thơ Hàn Mặc Tử do nhà thơ Hoàng Diệp biên khảo và đoạt giải thưởng Trung tâm Văn bút, 1967. Ông viết: "Năm 1940 Hàn Mặc Tử từ trần thì tháng 2 năm 1942, tập truyện ký Hàn Mặc Tử của nhà văn Trần Thanh Mại ra đời. Sách dày khoảng 200 trang, trình bày đẹp do nhà xuất bản Võ Đoàn Mại ấn loát được nhiều độc giả chú ý. Ba tháng sau thì xảy ra vụ tranh luận về bản quyền sử dụng thơ Hàn Mặc Tử của nhà thơ Quách Tấn và nhà văn Trần Thanh Mại".

Nhà văn Bùi Kim Chi cung cấp thêm: "Theo ông Hoàng Diệp, năm 1936 thi phẩm Gái Quê ra đời, ba năm tiếp theo 1937, 1938, 1939 ngoài việc sáng tác thơ, Hàn Mặc Tử đã bỏ nhiều thời gian tìm kiếm lại tất cả những bài thơ ông đã sáng tác để chuẩn bị cho việc ấn hành …

“Chàng đã làm mọi việc. Chúng ta cần hiểu rõ nỗi khổ tâm của thi sĩ khi phải làm một công việc ngoài ý muốn là ngồi mà chép lại, chép mãi ngày này qua ngày khác đến nỗi mực phải khô, giấy phải hết và đôi ngón tay quéo lại hoặc thành sẹo nơi tiếp xúc của cán bút với đầu lóng tay”. Khổ nhọc là thế nhưng kết quả thật mong manh. Cuối cùng, nhà thơ đành giao cho người bạn thân nhất của mình là nhà thơ Quách Tấn. Ông Quách Tấn cũng không lo nổi công việc xuất bản nên nhà thơ Hàn Mặc Tử đành gửi gắm và đặt tất cả hy vọng vào một nhà thơ xứ Bắc – Thế Lữ.

Sau nhiều ngày theo dõi, thúc giục, Hàn Mặc Tử nhận được tin “Kết thúc công việc in thơ”. Thế Lữ cho biết, trên chuyến tàu xuôi về Hải Phòng, tập thơ của ông đã bị bỏ quên và không tìm lại được …

Sau đó, Truyện ký Hàn Mặc Tử của nhà nghiên cứu phê bình văn học Trần Thanh Mại ra đời đã xảy ra tranh chấp và đưa đến vụ kiện. Theo lời nhà thơ Hoàng Diệp, người thưa kiện là nhà thơ Quách Tấn cho rằng, nhà văn Trần Thanh Mại trong lúc phê bình đã trích thơ và văn quá nhiều, có khi chép trọn cả bài và việc làm này có hại về sau này khi gia đình của Hàn Mặc Tử hoặc Quách Tấn cho xuất bản thơ chàng. Người bị kiện là nhà văn Trần Thanh Mại thì lý luận là, muốn giới thiệu một thi phẩm điều thiết yếu là phải trích những đoạn thơ hay ở trong thi phẩm ấy. Tranh luận mãi, cuối cùng sự việc được đưa ra tòa án.

Đây là lần đầu tiên nước ta có một bản án mang tính cách văn nghệ: Việc in và trích thơ Hàn Mặc Tử. Nhà thơ Hoàng Diệp nhận định, trong vụ án này, người có đầy đủ tư cách pháp lý để in và trích thơ Hàn Mặc Tử thưa kiện một người thiếu tư cách ấy về lỗi trích thơ quá nhiều mà người này lại say mê thơ Hàn Mặc Tử, muốn phê bình và giới thiệu một kỳ tài cho độc giả bốn phương. Công việc phê bình một tác phẩm bao giờ cũng cần kèm theo những dẫn chứng cụ thể để làm cho luận thuyết của mình thêm vững chắc. Và thế là, theo nhà thơ Hoàng Diệp cả hai bên nguyên và bị cáo đều đúng lý.

Ông cho biết, khi phiên tòa được triệu tập người ta chưa bao giờ thấy một điều khoản nào của Bộ hay Hình luật Việt Nam từ trước đến nay nói về tính cách của những vụ kiện thuộc về loại này. Cho nên đến ngày vụ kiện được đem ra xử thiên hạ hiếu kỳ đến xem rất đông, nhiều nhất là giới văn nghệ sĩ, học giả, công chức, học sinh ở Cố đô.

Ngồi ghế chánh án là ông Phủ thừa, tỉnh Thừa Thiên, một nhà văn nổi tiếng – ông Nguyễn Tiến Lãng. Vị quan tòa nhà văn này đã theo dõi cuộc đối thoại giữa nhà thơ Quách Tấn và nhà văn Trần Thanh Mại từ lâu nên ông đã đưa đến một kết luận mà theo nhà thơ Hoàng Diệp là rất khéo léo, hợp tình hợp lý và nhất là không căn cứ vào một luật lệ nào cả.

Theo ông Chánh án, thi sĩ Quách Tấn không phải vì lợi riêng mà đòi cho được trọn quyền in thơ Hàn Mặc Tử. Trái lại Trần Thanh Mại, nhà nghiên cứu phê bình văn học cho xuất bản tập Truyện ký Hàn Mặc Tử không bao giờ có ý nghĩ về việc làm tiền. Để kết thúc phiên tòa, ông chỉ có lời khuyên là khi sách bán được tác giả nên chia một số tiền lời cho gia đình Hàn Mặc Tử. Phiên tòa chấm dứt.

Một thời gian sau, nhà văn Trần Thanh Mại đã gửi lại cho nhà thơ Quách Tấn tất cả những tài liệu nói về Hàn Mặc Tử (bản thảo đánh máy). Khách quan, nhà thơ Hoàng Diệp cho rằng, ông Nguyễn Tiến Lãng đã mang lại cho vụ kiện một màu sắc trang nhã và hứng thú làm cho cả đôi bên thỏa lòng chấp thuận. Vậy là ông Quách Tấn cũng đã có đầy đủ tất cả thi phẩm của Hàn Mặc Tử.

Thời gian xảy ra vụ kiện là 1942 mãi đến năm 1945, ngoài tập Truyện ký Hàn Mặc Tử của nhà văn Trần Thanh Mại, giới yêu thơ vẫn chờ đợi Toàn tập thi ca Hàn Mặc Tử nhưng tuyệt nhiên không có.

... TrongVụ kiện Trích thơ Hàn Mặc Tử nhà thơ, nhà nghiên cứu phê bình văn học Hoàng Diệp đã nhận định – một nhận định nhẹ nhàng, tế nhị nhưng sâu sắc làm cho người đọc nhất là những người yêu thơ Hàn Mặc Tử phải lắng lòng: “Về mặt pháp lý, vụ kiện chỉ mang tính chất của một sự dàn xếp hòa nhã. Nhưng về phương diện tinh thần chúng ta nhận thấy còn nhiều điểm cần được thảo luận… Nếu Trần Thanh Mại không xuất bản tập sách “Hàn Mặc Tử” thi đàn Việt Nam có mai một phần nào không?. Danh dự và địa vị của Hàn Mặc Tử có phần nào sút kém đi không?. Quách Tấn có trọn quyền xuất bản thơ Hàn Mặc Tử đã không làm được việc ấy. Ông có lỗi gì với gia đình thi sĩ quá cố và với văn học nước nhà”...

Ai đã "thức tỉnh" Bích Khê từ bỏ thơ Đường?

Cuộc đời sáng tác của một tác gia thường ít nhiều ảnh hưởng từ người khác. Bích Khê, tác giả của bài thơ nổi tiếng “Tỳ bà” cũng nằm trong trường hợp này.

Vì sao Bích Khê chuyên sáng tác thơ Đường lại chuyển sang thơ mới. Ai đã có sức ảnh hưởng lớn sáng tác của Bích Khê.

Nhà thơ Bích Khê (1916-1946), tên thật là Lê Quang Lương; là một nhà thơ nổi tiếng của Việt Nam thời tiền chiến. Ngoài bút hiệu Bích Khê, ông còn ký bút hiệu Lê Mộng Thukhi sáng tác thơ Đường luật. Ảnh TL

Nhà biên khảo, nhà thơ Hoàng Diệp viết: “Trong tập “Gái Quê” (1936) của Hàn Mặc Tử, Bích Khê thích nhất hai bài “Tình Quê” và “Bẽn Lẽn”…Hai bài thơ đã manh nha giúp cho Bích Khê về sau này có một hướng tiến chính xác nếu nói về chiều hướng của thi ca”.

“Bước ngoạt để Bích Khê “đưa thơ Đường lên máy chém” do đâu. Và cũng theo Hoàng Diệp: “Nếu không có sự can thiệp kịp thời của “Gái quê”, của “Điêu tàn”, của “Bến My Lăng” (Yến Lan – NT), có thể Bích Khê đã chìm hẳn vào bờ vực sâu thẳm nhất của thơ Đường mà không bao giờ chàng thoát khỏi được”.

Chỉ hai bài thơ Tình quê và Bẽn lẽn của Hàn Mặc Tử đã  “tỉnh thức” tác giả của Tinh Huyết cũng là giai thoại thú vị trogn văn chương.

Nhà thơ, nhà báo, nhà biên khảo Hoàng Diệp đã dành cả cuộc đời sáng tác viết về ba người bạn là Hàn Mặc Tử, Chế Lan Viên và Bích Khê (1916-1946). Trong đó tác phẩm “Hàn Mặc Tử- Thi sĩ tiền chiến” của ông được giải thưởng của Trung tâm Văn bút Việt Nam năm 1967.

Buổi ra mắt sách có ông Lê Quốc Anh, cháu nhà thơ Bích Khê và con của nhà biên khảo Hoàng Diệp cùng đông đảo bạn đọc yêu thơ tham dự diễn ra tại TP.HCM.

Một số hình ảnh tại buổi ra mắt sách:

Nhà thơ, nhà báo, nhà biên khảo Hoàng Diệp và hai tác phẩm đã xuất bản của ông.

Ông Lê Quốc Anh, cháu nhà thơ Bích Khê tặng hoa cho bà Nguyễn Kim Thư, đại diện gia đình nhà thơ Hoàng Diệp. Ảnh NT

“Hàn Mặc Tử- Thi sĩ tiền chiến” của Hoàng Diệp được giải thưởng của Trung tâm Văn bút Việt Nam năm 1967. Ảnh NT

Bút tích và bản thảo của nhà thơ Hoàng Diệp do con gái Nguyễn Kim Châu lưu giữ tại Huế. Ảnh NT

Từ trái sang: Tác giả bài viết Nguyễn Tý, gọi cụ Hoàng Diệp là ông nội út, nhà quay phim Nguyễn Hòe (nổi tiếng Ván bài lật ngửa), Bà Nguyễn Thị Thúy, cháu gọi cụ Hoàng Diệp là chú ruột và con gái ruột Nguyễn Kim Thư, hiện đang định cư tại Mỹ (ngoài cùng bên phải) tại buổi ra mắt sách.

Các con của nhà thơ Hoàng Diệp tại buổi ra mắt sách. Nguyễn Kim Châu (thứ hai từ phải sang) là người lưu giữ toàn bộ bản thảo của cụ Hoàng Diệp. Ảnh NT