Bên trong đó có một ngôi nhà nguyện nhỏ bằng gỗ và mái ngói mà ít người biết. Đã hơn 200 năm dõi bóng thời gian, ngôi nhà nguyện đó chính là ngôi nhà cổ nhất của đất Sài Gòn - Gia Định.
Một lần đến thăm nhà nguyện tòa Tổng Giám mục, khách tham quan dễ nhận thấy dù đây là một công trình tôn giáo nhưng nhà nguyện hướng về phía nam theo phong cách dân dã “lấy vợ hiền hòa, làm nhà hướng nam”. Nhà làm theo kiểu ba gian, hai chái nhưng gian giữa để thờ cúng bao giờ cũng có diện tích lớn nhất.
Giống nhà cổ dành cho quan lại
Tòa nhà mang nhiều nét kiến trúc vùng cực Nam Trung Bộ và khá giống kiểu khung kèo nhà rường ở miền Trung, nơi mà sức mạnh toàn bộ của căn nhà rơi trên các chân tảng bằng đá có đẽo gọt theo tỉ lệ dạng thức chuẩn truyền thống. Đây là nét tinh tế và độc đáo vì lẽ miền Nam gió bão không nhiều nên bộ khung không cần đòi hỏi việc ổn định cao, còn chân đá sẽ tránh ứ đọng nước do mưa ở miền Nam khá lớn có thể làm mục chân cột.
Toàn bộ công trình gỗ không dùng đến một cây đinh nào để đóng, mà dùng hệ thống khớp mộng kết nối tất cả với nhau cực kỳ chắc chắn. Đó là lý do tòa nhà đã di dời nhiều lần vẫn rất dễ dàng và không hề bị lệch hay yếu đi.
Dinh Tân Xá nằm nhỏ gọn trong góc sân Tòa Tổng Giám Mục
Trên mái nhà có gắn trang trí bằng sứ hình lưỡng long chầu thánh giá, thay cho lưỡng long chầu nguyệt thường thấy. Nếu không có thánh giá trên mái nhà và tượng Chúa, tượng thánh trong nội thất, sẽ không mấy ai ngờ đây là nhà nguyện vì nó giống một căn nhà cổ dành cho quan lại hay người giàu có thời xưa.
Các họa tiết gỗ trong nhà nguyện đều được chạm trổ hoa văn đẹp. Trên cao của gian giữa là một khám thờ bằng gỗ chạm trổ “song phượng triều dương” cùng các hoa văn hoa lá. Bàn thờ gồm tượng Chúa Giêsu cùng thánh Giuse và Đức Mẹ nhưng hai bên có cặp câu đối bằng chữ Hán lấy ý từ sách Trung Dung của Khổng Tử: Thần chi cách tư, Đức kỳ thạch hĩ (việc thần thánh không thể lường được, đức của thần thánh thật thịnh thay).
Dưới bàn thờ là một bàn lễ đặt trên bục gỗ cao có nhà thánh thể. Quanh hàng cột còn tượng thánh Antôn, Têrêsa…
Những công trình có hàng trăm năm tuổi ở Sài Gòn còn đến nay chủ yếu là gạch đá, công trình bằng gỗ như dinh Tân Xá với tuổi đời như vậy quả là độc nhất vô nhị.
Trong lòng nhà nguyện. Ảnh: PTG
Hai năm tu sửa, 10 năm luận bàn
Năm 1960, tòa nhà gỗ đã bị hư hại khá nhiều theo thời gian, Đức cố Tổng Giám mục Phaolô Nguyễn Văn Bình (người được đặt tên đường Nguyễn Văn Bình, nay là đường sách, bên hông Bưu điện TP) đã giao cho một linh mục lo việc tu sửa để không hư hỏng công trình của tiền nhân. Do bị mưa gió làm mục tường gỗ xung quanh nên lúc đó đã phải phá bỏ toàn bộ ba bức tường gỗ và xây tạm lại bằng tường gạch.
Sau 1995, Đức Hồng y Gioan Baotixia Phạm Minh Mẫn muốn tu sửa lại dinh Tân Xá phải trở lại đúng như nguyên thủy nên giao cho cha Giuse Vũ Duy Thống phụ trách. Cha Thống đã tập hợp được một số kiến trúc sư, kỹ sư có kinh nghiệm về bảo tồn nhà cổ để chuẩn bị tiến hành nhưng sau đó cha Thống lại được tấn phong làm giám mục Giáo phận Phan Thiết và còn nhiều việc khác cần ưu tiên hơn nên dự án đành tạm gác lại.
Sau này, cha Ignaxiô Hồ Văn Xuân được giao nhiệm vụ này. Cha cho biết chuyện kinh phí hóa ra không phải vấn đề khó khăn nhất vì tổng dự toán công trình hơn 3 tỉ đồng. Trong đó, một gia đình ân nhân (xin được giấu tên) là người mới theo đạo chứ không phải đạo gốc khi biết tin đã đóng góp hơn 2 tỉ đồng cho việc phục dựng. Điều khó nhất là phục dựng cách nào, bảo tồn hay phục chế? Chỉ riêng việc chọn vị trí cũng đã có rất nhiều ý kiến khác nhau, có ý kiến muốn đưa nhà nguyện vào Chủng viện thánh Giuse ở đường Tôn Đức Thắng, ngay cả nếu vẫn ở lại chỗ cũ có ý kiến muốn được dời lên phía trên sân cỏ ngang với tòa Tổng Giám mục hiện nay…
Bên cạnh việc cho người tìm hiểu thực hiện bản vẽ, tham khảo Hội Kiến trúc sư TP.HCM, lấy ý kiến các nhà chuyên môn… cùng với một quá trình lắng nghe tất cả ý kiến khác nhau, nghiên cứu kỹ lưỡng, đề ra hướng giải quyết, tranh luận và thuyết phục để đi đến thống nhất cuối cùng, cha Xuân cho biết mất đến 10 năm, trong khi quá trình phục dựng lại nhà nguyện chỉ mất hai năm.
Mối cũng “không nỡ” ăn nhà nguyện
Nhà nguyện đã bị mối mọt tấn công, các cột gỗ đều bị mối xông nhưng khi nghiên cứu đánh giá thực trạng, các chuyên gia cũng không khỏi bất ngờ vì trải qua hơn 200 năm tồn tại trong điều kiện khí hậu nhiệt đới nóng ẩm mà tòa nhà gỗ chỉ bị hư hại không đáng kể. Ngoại trừ vài cây cột phải thay, các cây cột khác chỉ bị mối ăn vài chục phân dưới chân, chỉ cần cắt bỏ thay phần gỗ khác vào, còn toàn bộ phần rui, kèo, gác mái, các hoa văn trang trí… vẫn còn nguyên vẹn không suy suyển chút nào. “Suốt bao nhiêu năm qua mối chỉ ăn có một đoạn ngắn là điều quá sức khó tin, không thể lý giải được” - một chuyên gia tham gia việc phục chế nhà nguyện phải thốt lên.
Một số hình ảnh tuyệt đẹp của dinh Tân Xá
Nhà nguyện nhìn từ hướng Tây sang
Cửa phía trước
Ba cây cột cũ cất trong kho chờ trưng bày
Đèn cổ và các họa tiết hoa văn cổ trên xà
Khám thờ tại gian giữa
Tượng các thánh trong nhà nguyện
Một góc nhà nguyện
Một góc nhà nguyện
Đến giờ đóng cửa
| Sau khi trao đổi với KTS Nguyễn Trường Lưu, Chủ tịch Hội Kiến trúc sư TP.HCM, phương án là giữ nguyên và tận dụng gần như tất cả những gì có thể giữ lại các cấu thành nhà nguyện. Chúng tôi cũng đã nâng nền lên cao cho bằng với các công trình khác bên cạnh, tháo dỡ ba bức tường gạch cũ và cửa phía trước để thay bằng gỗ. Ban đầu chúng tôi dự định dùng gỗ lim như các chùa ở miền Bắc nhưng sau khi cân nhắc giữa một số yếu tố thiệt hơn nên quyết định chuyển qua dùng gỗ căm xe. Các viên gạch còn lành lặn khi gỡ từ các mảng tường được sử dụng làm chân và các bậc thềm vì dẫu sao những viên gạch này đã có 50 năm gắn bó với nhà nguyện nên chúng tôi không nỡ bỏ. Riêng ngói dù rất tiếc nhưng tôi đành quyết định thay mới vì ngói đã quá mục, có thể dùng tay bóp vỡ được, khó đảm bảo an toàn về sau. Mặt sân trước đây trải nhựa đường, tôi thay bằng đá Biên Hòa, vừa tạo sự đồng bộ, tránh việc quá hiện đại so với bối cảnh, vừa giúp thoát nước tốt hơn vào mùa mưa… Ba cây cột cũ bị gỡ bỏ, chúng tôi sẽ cắt một phần đặt trên bệ tại mặt tiền phía trước nhà nguyện để mọi người có thể chiêm ngưỡng như một phần di tích cũ. Linh mục Ignaxiô Hồ Văn Xuân, Tổng đại diện tòa Tổng Giám mục Sài Gòn |
