Sáng 15-9, Hội Luật gia Việt Nam đã phối hợp cùng Viện Pháp luật và Kinh tế ASEAN tổ chức hội thảo “Công nhận quyền im lặng và việc ghi âm, ghi hình trong hỏi cung - tác động đa chiều”. Dù còn có những cách hiểu khác nhau về nội dung của “quyền im lặng” nhưng các đại biểu đều thống nhất cần ghi nhận quyền này trong BLTTHS.
“Quyền đương nhiên, không bàn cãi”
Theo nguyên Phó Chánh án TAND Tối cao Trần Văn Độ, dù chưa ghi nhận chính thức về quyền im lặng nhưng pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam đã có những quy định gián tiếp thể hiện nội dung của quyền này. Chẳng hạn, BLTTHS quy định người bào chữa có quyền có mặt khi hỏi cung bị can; trong giai đoạn xét hỏi, khi được hỏi nếu bị cáo không trả lời thì HĐXX chuyển sang xét hỏi người khác... Tuy nhiên, từ thực tiễn hơn 30 năm công tác trong ngành tòa án, ông Độ thừa nhận nếu bị cáo không nhận tội, nhiều tòa án cho rằng họ không thành khẩn khai báo, không ăn năn hối cải và xử phạt nghiêm khắc hơn.
GS-TS Nguyễn Đăng Dung (khoa Luật Trường ĐH Quốc gia Hà Nội) khẳng định quyền im lặng là “quyền đương nhiên, không phải bàn cãi” ngay cả khi nó không được quy định trong luật. “Có người nói dân trí của chúng ta thế này, quy định quyền im lặng thì làm sao điều tra, chống tội phạm được. Ý kiến khác nói rằng dân càng dốt thì càng cần phải quy định quyền này. Các ông là người có quyền lực, phải đặt ở vị trí của bị can, bị cáo, họ chẳng có gì. Trong khi đằng sau cơ quan điều tra (CQĐT), VKS, tòa là bao nhiêu thứ, đó là tôi chưa nói việc các ông chuyên nghề đi “bắt người”, chuyên điều tra. Ngay tôi là giáo sư luật, nếu tôi bị bắt cũng rơi vào thế yếu” - GS Dung nói.
Các đại biểu đều thống nhất cần ghi nhận “quyền im lặng” trong BLTTHS. Ảnh minh họa: CTV
Đồng tình với ông Dung về vị thế rất mất cân đối giữa CQĐT và nghi can, TS Võ Việt Hà (Phó ban Tư vấn trợ giúp pháp lý Hội Luật gia Việt Nam, người từng có hơn 30 năm công tác tại CQĐT) nói: “Nhiều cán bộ cỡ thứ trưởng trở xuống bị bắt là run, gọi lên một cái là khai hết”. Ông Hà ủng hộ quy định quyền im lặng trong luật bởi “muộn còn hơn không” nhưng đề nghị cách viết luật làm sao để thực hiện tốt trên thực tế. “Phải để người dân hiểu lúc nào họ có quyền im lặng, lúc nào họ phải nói chứ nếu không khi bắt, họ cứ trơ trơ, khiêu khích, không chịu nói thì cũng chết” - ông Hà nói.
Phó Chủ tịch Liên đoàn Luật sư Việt Nam Nguyễn Văn Chiến cũng đề nghị quyền im lặng cần được thừa nhận trong luật và “phải được in to, dán trong phòng hỏi cung”.
Bốn nội dung của quyền im lặng
Theo ông Trần Văn Độ, ở Việt Nam việc quy định quyền im lặng ít nhất cần thể hiện ở một số nội dung:
Thứ nhất, người bị tạm giữ, bị can, bị cáo có quyền không khai báo để buộc tội mình trong mọi giai đoạn tố tụng và họ phải được giải thích về quyền đó. Không được coi việc người bị tạm giữ, bị can, bị cáo không khai báo là tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự.
Thứ hai, người bị tạm giữ, bị can, bị cáo có quyền có luật sư bào chữa; trong những trường hợp luật định (như người chưa thành niên, người có nhược điểm về thể chất hoặc tâm thần…) được bảo đảm có luật sư để giúp đỡ khai báo;
Thứ ba, khi người bị tạm giữ, bị can, bị cáo có luật sư thì việc lấy lời khai, hỏi cung phải có mặt luật sư;
Thứ tư, lời khai nhận tội của người bị tạm giữ, bị can, bị cáo vi phạm các quy định trên không có giá trị chứng minh.
Liên quan đến những e ngại về việc số lượng luật sư Việt Nam quá ít, có thể khiến quyền im lặng dù được ghi nhận trong luật cũng không bảo đảm tính khả thi trên thực tế, ông Độ cho rằng khi sửa đổi Luật Trợ giúp pháp lý cần mở rộng hơn đối tượng được trợ giúp pháp lý.
| Chỉ ghi âm, ghi hình khi bị can kêu oan? Theo Phó Chủ tịch Liên đoàn Luật sư Nguyễn Văn Chiến, việc lắp đặt camera, tiến hành ghi âm, ghi hình trong hỏi cung nhằm mục đích chính là chống bức cung, dùng nhục hình. Đây cũng là giải pháp để “giải tiếng oan” cho cả phía CQĐT lẫn luật sư. Theo Thiếu tá Ngô Đức Thắng (Trưởng phòng V19, Cục Pháp chế và Cải cách thủ tục hành chính tư pháp, Bộ Công an), nếu xác định ghi âm, ghi hình hoạt động hỏi cung bị can là hoạt động giám sát thì việc ghi âm, ghi hình không phải do người hỏi cung thực hiện. Quy định theo hướng này sẽ có vấn đề đặt ra là khi thực hiện ghi âm, ghi hình ở ngoài địa điểm trụ sở CQĐT, trại tạm giam, nhà tạm giữ thì cần có một lực lượng lưu động được trang bị máy móc để thực hiện. Mặt khác, giữ bí mật điều tra ra sao khi cán bộ thực hiện ghi âm, ghi hình không phải là điều tra viên thụ lý án? “Việc bảo quản, bảo mật, sử dụng kết quả ghi âm, ghi hình hoạt động hỏi cung bị can cũng cần phải tính toán vì trung bình một năm cả nước có khoảng 100.000 bị can, mỗi bị can phải hỏi cung ít nhất hai lần, có bị can phải hỏi cung hàng chục lần. Cùng với đó là việc định thời hạn bảo quản đối với việc lưu trữ kết quả ghi âm, ghi hình trong bao lâu là phù hợp” - ông Thắng lưu ý. Từ đó ông Thắng đề nghị để bảo đảm tính khả thi thì chỉ nên quy định ghi âm, ghi hình trong trường hợp bị can kêu oan, không nhận tội hoặc đối với các bị can phạm tội đặc biệt nghiêm trọng. Chống bức cung, dùng nhục hình Quyền im lặng được quy định cũng giúp hạn chế được các hiện tượng bức cung, dụ cung, dùng nhục hình để lấy lời khai nhận tội từ bị can trong giai đoạn điều tra vốn đang xảy ra không ít ở nước ta, trong đó không ít trường hợp làm oan người không có tội. Khó có thể xảy ra việc bức cung, dụ cung, dùng nhục hình nếu việc hỏi cung có mặt người bào chữa; nếu có bức cung, dùng nhục hình, dụ dỗ mà có lời khai nhận tội của bị can thì lời nhận tội đó không có giá trị là chứng cứ vì không có mặt người bào chữa. Trung tướng TRẦN VĂN ĐỘ, Bị oan, sai vẫn… cám ơn điều tra Mục đích quan trọng nhất của việc ghi nhận quyền im lặng hay quy định ghi âm, ghi hình là không để xảy ra oan, sai. Thực tế không phải oan, sai nhiều nhưng có chuyện đó. Dân mình bị bắt vào, rõ ràng việc bắt là sai đấy nhưng sau khi bị giam mấy chục ngày, được thả ra một cái là chạy ngay, thậm chí còn cám ơn điều tra. Chạy ngay vì sợ bị gọi lại, không dám đơn từ kiện tụng gì hết. TS VÕ VIỆT HÀ, Phó ban Tư vấn trợ giúp |
