Phát triển án lệ để chống oan sai, chạy án

Về chuyện này, Pháp Luật TP.HCM đã phỏng vấn ông Nguyễn Văn Minh, Viện trưởng Viện Khoa học xét xử - TAND Tối cao.

“Công bố án lệ sẽ giúp người dân nắm rõ đường lối xét xử, dự báo được kết quả và hiểu rằng có chạy án cũng vô ích hoặc nếu thấy oan, sai thì dùng quyền kháng cáo để bảo vệ mình. Về phía tòa, tham khảo án lệ,  phân tích thiếu sót trong xét xử những vụ án trước đó cũng sẽ giúp thẩm phán rút kinh nghiệm, hạn chế kết án oan, sai” - Viện trưởng Viện Khoa học xét xử - TAND Tối cao Nguyễn Văn Minh cho biết.

Phải tham khảo viện dẫn án lệ

. Phóng viên: Án lệ ở Việt Nam sẽ có gì khác so với các nước, thưa ông?

+ Ông Nguyễn Văn Minh: Khái niệm và thực tiễn sử dụng án lệ tại mỗi nước rất khác nhau, tùy vào từng hệ thống pháp luật. Nhìn chung, án lệ là những bản án, quyết định đặc biệt của tòa chứa đựng sự giải thích, quan điểm áp dụng pháp luật được rút ra làm nguyên tắc chung để vận dụng giải quyết các vụ án có nội dung gần tương tự. Tại các nước theo hệ thống pháp luật dân sự (Civil law) thì án lệ chỉ mang tính tham khảo. Còn tại các nước theo hệ thống thông luật (Common law) thì án lệ có hiệu lực pháp lý bắt buộc. Tức là tòa cấp dưới xét xử vụ việc sau bắt buộc phải áp dụng giải pháp xét xử vụ việc tương tự của các tòa cấp trên trước đó. Tính tương tự ở đây được hiểu là tương tự nhau về tình tiết, sự kiện cơ bản và tương tự về vấn đề pháp lý.

Theo dự thảo Luật Tổ chức TAND sửa đổi, án lệ là các quyết định giám đốc thẩm của Hội đồng thẩm phán TAND Tối cao có nội dung, lập luận để giải thích về các vấn đề, sự kiện pháp lý và chỉ ra các nguyên tắc hoặc quy phạm pháp luật cần áp dụng trong vụ việc đó. Hội đồng thẩm phán TAND Tối cao sẽ lựa chọn những quyết định giám đốc thẩm chuẩn mực nhất ban hành làm án lệ để tòa các cấp tham khảo, bảo đảm áp dụng thống nhất pháp luật trong xét xử. TAND Tối cao có thể linh hoạt thay đổi án lệ khi có những thay đổi, phát triển của xã hội và pháp luật.

. Thưa ông, vì sao án lệ tại Việt Nam sẽ chỉ có giá trị tham khảo mà không có giá trị bắt buộc tuân thủ? Việc viện dẫn án lệ sẽ thực hiện như thế nào?

+ Việt Nam theo hệ thống luật thành văn, trong khi án lệ chưa phải là văn bản quy phạm pháp luật nên không có giá trị hiệu lực bắt buộc thi hành. Việc sử dụng án lệ chỉ coi là thứ yếu sau khi đã áp dụng những văn bản quy phạm pháp luật hiện hành. Án lệ được ban hành khi chưa có nghị quyết của Hội đồng Thẩm phán TAND Tối cao hướng dẫn giải quyết về vấn đề đó. Thông qua xét xử vụ án cụ thể, trong quyết định giám đốc thẩm của Hội đồng Thẩm phán TAND Tối cao sẽ có những lập luận và cách giải quyết nên án lệ đó cũng được xem là nguồn cung cấp để pháp điển hóa thành văn bản hướng dẫn sau này hoặc có thể là nguồn để đề nghị sửa đổi về một quy phạm pháp luật cụ thể có liên quan.

 Án lệ có giá trị tham khảo rất quan trọng đối với thẩm phán khi giải quyết các vụ việc cụ thể. Ảnh: HTD

Án lệ có giá trị tham khảo rất quan trọng đối với thẩm phán khi giải quyết các vụ việc cụ thể. Khi xét xử, các tòa được khuyến khích viện dẫn án lệ nhưng không có nghĩa quyết định của hội đồng xét xử căn cứ trên cơ sở pháp lý là án lệ. Thẩm phán được tự quyết định lựa chọn có theo đường lối xét xử đã có trong án lệ hay không. Khi xét xử các vụ việc từng có án lệ liên quan, thẩm phán phải có trách nhiệm viện dẫn, áp dụng án lệ. Nếu không viện dẫn, áp dụng án lệ thì phải chỉ rõ lý do và phải chịu trách nhiệm về chuyện đó.

Án lệ có thể thay đổi nếu thấy cần thiết. Bãi bỏ án lệ chính là thay đổi đường lối xét xử của án lệ cũ trên cơ sở tòa thiết lập một án lệ mới. Án lệ cũng bị bãi bỏ khi có văn bản quy phạm pháp luật mới được ban hành làm thay đổi quy định về vấn đề pháp lý trong án lệ cũ.

“Chạy án làm gì, vô ích!”

. Thưa ông, mục tiêu phát triển án lệ trong chiến lược cải cách tư pháp ra sao?

+ Việc phát triển án lệ của TAND Tối cao nhằm nâng cao chất lượng các bản án, quyết định của ngành tòa án, đảm bảo áp dụng đúng pháp luật, thống nhất, ngăn ngừa sự duy ý chí của thẩm phán khi áp dụng pháp luật, nâng cao kỹ năng và chất lượng xét xử. Qua tham khảo, viện dẫn án lệ đã có, thẩm phán có thể đưa ra phán quyết một cách chính xác hơn, giảm số án bị hủy, sửa. Quyết định giám đốc thẩm trở thành án lệ sẽ là khuôn mẫu cụ thể, rõ ràng để dễ nhận biết vấn đề pháp lý được đặt ra trong vụ án.

Án lệ sẽ bổ trợ cho sự thiếu hụt các văn bản hướng dẫn áp dụng pháp luật, định hướng cho tòa các cấp viện dẫn để giải quyết vụ việc. Còn sau khi đã ban hành văn bản quy phạm pháp luật điều chỉnh những vấn đề đó thì không được áp dụng án lệ nữa mà phải giải quyết theo quy định mới. Viện dẫn án lệ nhằm làm tăng tính thuyết phục và rõ ràng trong các quyết định của tòa.

. Vì sao án lệ còn được cho là giải pháp hữu hiệu ngăn chặn “chạy án”, thưa ông?

+ “Chạy án” thường nhắm vào những khoảng hở, thiếu quy định pháp luật điều chỉnh, thẩm phán dễ né được lỗi trách nhiệm. Chưa kể nhiều trường hợp lợi dụng đương sự tù mù, thiếu hiểu biết, một số kẻ “đón gió” đường lối xét xử vụ án rồi đi lừa tiền chứ không cần chạy án thì kết quả vẫn thế. Có án lệ rõ rồi nếu xử khác thì phải nêu rõ lý do vì sao không vận dụng án lệ và có quan điểm mới, nếu phán quyết sai thì lỗi chủ quan quá rõ, không né trách nhiệm được, có thể dẫn đến không được tái bổ nhiệm nhiệm kỳ sau nên sẽ không ai mạo hiểm. Đừng nghĩ tòa “xử sao cũng được”.

Công bố án lệ thì đương sự trong vụ việc có thể tìm hiểu, nắm được đường lối xét xử, dự báo trước kết quả. Họ cũng hiểu rằng án lệ rõ thế, nếu chạy án rất dễ bị tòa cấp trên phát hiện ra, hủy án, mất tiền vô ích. Thậm chí, nếu thấy phán quyết của hội đồng xét xử khác với án lệ mà gây thiệt thòi thì họ có thể dùng quyền kháng cáo yêu cầu phúc thẩm, viện dẫn án lệ đối chứng… Thẩm phán xét xử cũng khó mà “nghiêng ngả” cán cân công lý được.

. Vậy án lệ giúp khắc phục tình trạng oan, sai như thế nào, thưa ông?

+ Công bố án lệ cũng thúc đẩy kiểm sát viên, luật sư tăng cường tranh tụng tại phiên tòa, tăng cường viện dẫn án lệ đã có. Trong một số án lệ cũng có phân tích những thiếu sót trong xét xử để thẩm phán rút kinh nghiệm, đặc biệt là án lệ liên quan đến những vụ án oan, sai là bài học đắt giá cho ngành tòa án, các cơ quan tố tụng. Trước những án lệ đó, người dân bị oan, sai có thể đối chiếu, viện dẫn để thực hiện các quyền tố tụng, khôi phục quyền lợi hợp pháp của mình.

. Xin cảm ơn ông, xin chúc ông một năm mới tràn ngập niềm vui và hạnh phúc.

BÌNH MINH thực hiện