Tám quy định tố tụng nổi bật năm 2015

Với hàng loạt luật, bộ luật và nghị quyết vừa được Quốc hội (QH) thông qua, những người làm trong ngành pháp luật có thể cũng chưa hình dung hết sự tác động sâu sắc của nó đối với thực tiễn cuộc sống. Quả thật đó là những quy định hết sức tiến bộ, gắn liền với quyền con người, quyền và nghĩa vụ cơ bản của công dân mà Hiến pháp 2013 đã minh định.

Nhiều chuyện gia pháp luật, giới luật sư và bạn đọc Pháp Luật TP.HCM bình chọn tám quy định tố tụng tiêu biểu dưới đây như một dấu ấn, một thành tựu lập pháp trong năm 2015.

1. Nghe lén để bắt quan tham

Các điều từ 223 đến 228 BLTTHS 2015 (có hiệu lực thi hành từ ngày 1-7-2016) cho phép áp dụng các biện pháp điều tra tố tụng hình sự đặc biệt đối với một số tội. Đây là quy định giúp CQĐT chủ động thu thập chứng cứ, đấu tranh hiệu quả với các tội phạm có tổ chức, phức tạp về ma túy, rửa tiền, khủng bố... trong tình hình hiện nay. Đặc biệt, quy định này còn nâng cao hiệu quả trong việc phòng, chống tội phạm tham nhũng - loại “giặc nội xâm” mà ai cũng căm thù.

Thẩm quyền ra quyết định áp dụng các biện pháp điều tra đặc biệt phải là thủ trưởng CQĐT cấp tỉnh, cấp quân khu trở lên (nếu cấp huyện thụ lý thì thủ trưởng CQĐT cấp huyện đề nghị cấp trên áp dụng). Quyết định áp dụng phải được viện trưởng VKS cùng cấp phê chuẩn và áp dụng không quá hai tháng kể từ ngày được phê chuẩn.

2. Không có luật tòa vẫn phải xử

BLTTDS sửa đổi và BLDS sửa đổi đều có quy định: Tòa án không được từ chối yêu cầu giải quyết vụ, việc dân sự vì lý do chưa có điều luật để áp dụng. Tòa cần căn cứ vào tập quán, nguyên tắc áp dụng pháp luật tương tự, các nguyên tắc cơ bản của pháp luật dân sự và lẽ công bằng để xem xét, giải quyết.

Đây là quy định được đánh giá là tiến bộ vì nó bảo vệ quyền công dân bằng pháp luật và lẽ công bằng. Hiến pháp quy định Nhà nước luôn luôn bảo hộ quyền của công dân và đảm bảo cho công dân được hưởng quyền nên quy định này phù hợp với Hiến pháp. Đây cũng là quy định cần thiết để áp dụng án lệ.

3. Chính thức công nhận án lệ

Ngày 29-10-2015, TAND Tối cao đã họp báo chính thức công bố nghị quyết của Hội đồng Thẩm phán TAND Tối cao về quy trình lựa chọn, công bố và áp dụng án lệ. Theo nghị quyết, việc tổ chức rà soát, phát hiện bản án, quyết định để đề xuất phát triển thành án lệ được tiến hành định kỳ sáu tháng. Cuối năm 2015, tập án lệ đầu tiên đã được trình Hội đồng Thẩm phán TAND Tối cao.

Thực tế có những vụ án nội dung tương tự nhau nhưng tòa án này xử khác, tòa án kia xử khác. Thậm chí cùng một tòa án thụ lý giải quyết nhưng thẩm phán này xử khác, thẩm phán kia xử khác. Người dân không hiểu thế nào là chuẩn mực. Khi án lệ được ban hành, người dân có thể biết và thấy rằng các quan hệ xã hội có tính chất tương tự, cái gì là tội phạm, mức độ phạm tội đến đâu. Tất cả thẩm phán khi nhìn vào án lệ, các nội dung lập luận của án lệ tương tự vụ án mình đang giải quyết thì có thể thống nhất quan điểm, đường lối xử lý. Án lệ giúp thẩm phán vận dụng dễ dàng, tức là nó đã thành khuôn mẫu thì cứ thế mà làm, cứ áp dụng đúng như vậy.

4. Quyền im lặng

Tại các điều 58, 59, 60 và Điều 61 BLTTHS quy định người bị bắt, bị tạm giữ, bị can, bị cáo có quyền: “Trình bày lời khai, trình bày ý kiến, không buộc phải đưa ra lời khai chống lại chính mình hoặc buộc phải nhận mình có tội”.

Quy định về quyền im lặng này được giới luật học và nhân dân đánh giá cao vì nó góp phần chống bức cung, nhục hình, bảo vệ quyền con người và phù hợp với nền tố tụng tiến bộ của nhiều nước trên thế giới. Những quy định này cũng trùng khớp với quy định tại điểm g khoản 3 Điều 14 của Công ước quốc tế về quyền dân sự và chính trị năm 1966 mà Việt Nam đã tham gia năm 1982.

5. Bắt buộc ghi âm, ghi hình việc hỏi cung

Khoản 6 Điều 183 BLTTHS quy định: “Việc hỏi cung bị can tại cơ sở giam giữ hoặc tại trụ sở CQĐT, cơ quan được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra phải được ghi âm hoặc ghi hình có âm thanh. Việc hỏi cung bị can tại các địa điểm khác được ghi âm hoặc ghi hình có âm thanh theo yêu cầu của bị can, của cơ quan, người có thẩm quyền tiến hành tố tụng”.

Việc ghi âm, ghi hình hoạt động hỏi cung được đánh giá là nhằm bảo đảm minh bạch quá trình hỏi cung, bảo vệ bị can, chống bức cung, dùng nhục hình, bảo vệ quyền con người, quyền công dân theo yêu cầu Hiến pháp. Nghị quyết của QH về thi hành BLTTHS (sửa đổi) còn yêu cầu bộ trưởng Bộ Công an quy định cụ thể nơi có điều kiện để thực hiện việc ghi âm, ghi hình hoạt động hỏi cung kể từ ngày 1-1-2017. Chậm nhất đến 1-1-2019 thì thực hiện thống nhất việc ghi âm, ghi hình hoạt động hỏi cung bị can trên phạm vi toàn quốc.

 

6. Tòa tỉnh xử khi chủ tịch huyện bị kiện

Luật Tố tụng hành chính sửa đổi vừa được QH thông qua có một quy định mới đó là: Tòa án cấp tỉnh sẽ xử sơ thẩm các vụ án hành chính mà UBND cấp huyện và chủ tịch UBND cấp huyện là người bị kiện. Quy định này thể hiện nguyên tắc độc lập xét xử rất cao.

Trước nay, người dân khi kiện hành chính hầu như họ rất ít tin vào kết quả thắng kiện ở phiên sơ thẩm vì nghĩ tòa huyện xử quan huyện, tòa tỉnh xử quan tỉnh thì khó tránh khỏi chuyện “phủ bênh phủ, huyện bênh huyện”. Về phía các thẩm phán, khi xét xử “ông” chủ tịch huyện, nếu không bị chi phối thì cũng chịu áp lực lớn, chí ít là “vuốt mặt phải nể mũi”. Nay với quy định tòa trên xử chủ tịch cấp dưới, các thẩm phán không còn phải e dè nữa.

7. Luật sư ngồi ngang hàng với kiểm sát viên

Điều 257 BLTTHS sửa đổi (về phòng xử án) quy định: Phòng xử án phải được bố trí thể hiện sự trang nghiêm, an toàn, bảo đảm sự bình đẳng giữa người thực hành quyền công tố và luật sư, người bào chữa khác. Điều luật cũng giao cho chánh án TAND Tối cao quy định cụ thể về phòng xử án theo tinh thần trên.

Khi dự thảo BLTTHS 2015 được đưa ra thảo luận tại QH, nhiều đại biểu QH tán thành việc sắp xếp vị trí chỗ ngồi của kiểm sát viên ngang hàng với luật sư. TAND Tối cao cũng đề nghị giao cho cơ quan này hướng dẫn, cuối cùng Ủy ban Thường vụ QH đã chấp thuận và chỉnh lý Điều 257.

Theo Ủy ban Thường vụ QH, quy định vị trí ngồi trong phòng xử án thể hiện sự bình đẳng giữa kiểm sát viên với người bào chữa là cần thiết để bảo đảm nguyên tắc tranh tụng trong xét xử. BLTTHS 2015 quy định theo hướng mở, giao cho TAND Tối cao quy định cụ thể. Việc thiết kế phòng xử án, thiết lập vị trí chỗ ngồi thuộc thẩm quyền của chánh án TAND Tối cao, trên nguyên tắc phải bảo đảm sự bình đẳng giữa người thực hành quyền công tố và người bào chữa.

8. Bỏ giấy chứng nhận người bào chữa

BLTTHS sửa đổi đã bỏ quy định cấp chứng nhận người bào chữa và thay bằng thủ tục “đăng ký bào chữa” (Điều 78). Thủ tục này nhằm đơn giản hóa thủ tục xác nhận tư cách tham gia tố tụng của người bào chữa, tạo điều kiện cho họ thực hiện việc bào chữa, tránh việc phải có “giấy phép con” của cơ quan tố tụng thì luật sư mới được tham gia bào chữa.