Án lệ ở các nước - Bài 2: Trí tuệ thẩm phán thành luật

Ở các nước theo truyền thống án lệ, mỗi ngày có hàng ngàn vụ án được xét xử nhưng chỉ có rất ít vụ án trở thành án lệ và được coi là khuôn mẫu cho các vụ án tương tự về sau.

Không phải tòa nào cũng được ban hành án lệ

Ở hầu hết các quốc gia theo truyền thống án lệ, phán quyết tòa án ở cấp thấp nhất (tòa cơ sở) không được coi là án lệ. Ở Anh, đó là hệ thống tòa địa hạt (county court), ở Mỹ là tòa án địa phương cấp tiểu bang, ở Úc là tòa án quận. Các thẩm phán ở các tòa án địa phương này phải tuân theo các án lệ do các tòa án cao hơn ban hành.

Nguyên tắc hiệu lực của án lệ là phán quyết được coi là án lệ của tòa án cấp cao hơn thì có giá trị bắt buộc với tòa án cấp thấp hơn. Điều này làm phát sinh ra một tình huống: Án lệ của tòa tối cao tiểu bang ở Mỹ hay Úc sẽ có giá trị bắt buộc với các tòa án địa phương cấp tiểu bang hay tòa án quận nhưng sẽ không có giá trị bắt buộc với các tòa án cấp liên bang. Bản thân các tòa án ban hành ra án lệ cũng có thể tuân theo án lệ của mình hoặc không, nếu họ có đủ lập luận để bác bỏ án lệ đó.

Tại Úc, trong vụ R kiện L năm 1991, Tòa án Tối cao liên bang phải bác bỏ một án lệ có từ hơn 200 năm trước và đã từng được chính tòa này áp dụng năm 1933 trong vụ Barlett kiện Barlett. Nội dung của án lệ này cho rằng việc chồng hãm hiếp vợ không phải là tội phạm và không bị truy cứu trách nhiệm hình sự. Tuy vậy, đến năm 1991, Tòa án Tối cao liên bang cho rằng nó không còn phù hợp với trình độ phát triển của xã hội Úc nữa và tuyên bố bác bỏ.

Niềm vui của Gould và Taylor (hàng đầu) khi được tuyên vô tội theo án lệ Miller. Ảnh: dailymail.co.uk.

Ở Úc, các thẩm phán tòa cấp bang không có nghĩa vụ phải tuân thủ các án lệ của bang khác, tuy nhiên việc viện dẫn án lệ của bang khác như một lập luận có tính tham khảo thì lại diễn ra phổ biến. Kể từ năm 1986, các thẩm phán ở Úc không còn phải tuân thủ các án lệ của Anh (vốn áp dụng theo một đạo luật do Nghị viện Anh ban hành năm 1828 nhằm áp đặt pháp luật Anh cho các thuộc địa), tuy nhiên các bên tham gia tố tụng ở Úc vẫn viện dẫn án lệ của Anh, thậm chí của Mỹ, Canada, New Zealand để tham khảo. Mặt khác, nếu vụ án liên quan đến luật liên bang, án lệ của một bang có giá trị bắt buộc đối với các vụ án tương tự ở các bang khác.

Lập luận của thẩm phán là yếu tố quan trọng

Nhìn chung, một án lệ chỉ ra đời trong hai trường hợp: Một là khi chưa có luật điều chỉnh vụ án mà tòa đang xét xử, hoặc đã có luật nhưng chưa đầy đủ và chưa dự liệu được tình huống phát sinh, thẩm phán sẽ sáng tạo luật để điều chỉnh các vụ án tương tự. Hai là có luật nhưng chưa rõ ràng và cụ thể, thẩm phán sẽ làm nhiệm vụ giải thích pháp luật để áp dụng cho vụ án cụ thể. Điều đó có nghĩa là một phán quyết chỉ có thể được coi là án lệ nếu nó giải quyết những vấn đề pháp luật mới.

Bởi vì phải giải quyết các vấn đề pháp luật mới, một án lệ phải chứa đựng những lập luận đủ sức thuyết phục của các thẩm phán, hay còn được gọi là quan điểm của các thẩm phán về vấn đề pháp luật đó.

Trong vụ Wickard kiện Filburn năm 1943, pháp luật thương mại Mỹ đã hoàn thiện thêm một bước với các lập luận của thẩm phán Tòa án Tối cao về quyền thương mại. Theo đó, Filburn, chủ một trang trại nhỏ, bị phạt 117,11 đôla vì đã trồng 239 giạ lúa trên phần ruộng của mình để "tự cung tự cấp" và làm ảnh hưởng đến hoạt động thương mại giữa các tiểu bang. Mặc dù Filburn lập luận rằng hoạt động của ông chỉ là sản xuất chứ không bán ra thị trường, không liên quan đến hoạt động tiếp thị và phân phối nên không thể gây ảnh hưởng đến thị trường và không được áp dụng các quy định của luật thương mại. Tuy vậy, tòa án lại lập luận rằng nếu Filburn trồng và tiêu thụ lúa mì của mình, ông sẽ làm ảnh hưởng đến nguồn cung lúa mì, không mua lúa mì từ thị trường và điều này ảnh hưởng đến sự ổn định về giá của thị trường. Nếu các chủ trang trại nhỏ đều làm như vậy thì sẽ ảnh hưởng lớn đến thương mại giữa các tiểu bang.

Cô gái Nichole Catsouras trước khi bị tai nạn ô tô. Ảnh: DAILY MAIL

Không coi là án lệ nếu chưa công bố

Dù hội đủ các yếu tố về thẩm quyền cũng như nội dung quan điểm xét xử, một phán quyết vẫn không được coi là án lệ nếu nó không được lưu trữ và công bố. Anh quốc thành lập Ủy ban Xuất bản báo cáo pháp luật với chức năng ghi chép một cách chi tiết các tình tiết của vụ án và quan điểm của thẩm phán cũng như phán quyết sau cùng của tòa. Một số phán quyết sẽ được cơ quan có thẩm quyền cân nhắc lựa chọn để trở thành án lệ và sau đó xuất bản trong các báo cáo pháp luật (law reports), được công bố công khai để toàn dân tham khảo.

Ở Úc, các tập san án lệ gồm Commonwealth Law Reports (CLR), Australia Law Report (ALR) và Australian Law Journal Reports (ALJR). Ở Mỹ, người dân có thể truy cập vào cơ sở dữ liệu điện tử của các tòa án hoặc những dịch vụ tư nhân như Findlaw, Westlaw để tra cứu các án lệ; hoặc ở Ấn Độ là Indian Supreme Court Law Reporter (ISCLR), All India Reporter (AIR) hay Supreme Court Cases (SCC).

Tại Việt Nam, TAND Tối cao cũng xuất bản các tuyển tập quyết định giám đốc thẩm của Hội đồng Thẩm phán trong việc xem xét lại các bản án và có giá trị tham khảo đối với các thẩm phán. Như vậy là, mặc dù Việt Nam chưa phải là nước theo truyền thống án lệ và chưa thừa nhận án lệ như một nguồn luật nhưng trên thực tế các án giám đốc thẩm được các thẩm phán tòa cấp dưới xem như một tham khảo mẫu mực trong xét xử và có thể cân nhắc việc áp dụng hay không.

HOÀNG THƯ

Kỳ tới:Chuyện kể của người từng tạo ra án lệ

Nguyên thẩm phán Tòa án Liên bang Úc, ông Michael Moore, người từng làm ra nhiều án lệ khi còn công tác tại Tòa Lao động - tòa chuyên trách của Tòa án Liên bang Úc, chia sẻ riêng với Pháp Luật TP.HCM kinh nghiệm làm ra một án lệ mẫu mực.