Bài 1 - Bảo vệ môi trường: Pháp luật đóng vai trò then chốt trong BVMT

Các biện pháp này sẽ hỗ trợ, tương tác cho nhau nhằm giữ cho môi trường trong lành, sạch, đẹp; ngăn chặn và khắc phục những hậu quả xấu do con người, thiên nhiên gây ra... Trong các biện pháp BVMT, mỗi biện pháp có điểm mạnh và điểm hạn chế riêng thì pháp luật được xem là công cụ đảm bảo thực hiện. Dưới đây là bài viết của ông Phạm Văn Võ (Phó Trưởng khoa Luật môi trường, ĐH Luật TP.HCM...) được trình bày trong hội nghị chuyên đề về góp ý BVMT do HĐND TP.HCM tổ chức mới đây.

Chính trị, giáo dục và tuyên truyền

Biện pháp chính trị tuy không tác động trực tiếp đến môi trường nhưng được xem là biện pháp mang tính nền tảng, cơ sở, khởi nguồn cho các biện pháp cụ thể khác. Ví dụ ở Việt Nam, để sử dụng các biện pháp kinh tế, khoa học công nghệ hay pháp lý về BVMT thì trước hết phải bắt nguồn từ chủ trương, chính sách của Đảng. Trên thế giới, biện pháp này được thông qua các tổ chức quốc tế mà tiêu biểu nhất là Liên Hiệp Quốc nhằm tác động đến tất cả các thành viên trên toàn cầu về hoạt động BVMT. Ngoài ra, BVMT còn được thông qua các hoạt động chính trị của quần chúng nhân dân như mít-tinh, biểu tình...

Trong hoạt động BVMT, ý thức của người dân là vô cùng quan trọng. Muốn hành động vì môi trường, trước hết phải có ý thức về môi trường, trong đó bao gồm kiến thức, quyền lợi, trách nhiệm trong việc BVMT. Biện pháp giáo dục nhằm nâng cao ý thức con người trong việc BVMT. Tuyên truyền, giáo dục, nâng cao ý thức của người dân về BVMT có thể thực hiện qua nhiều kênh, trước hết là thông qua hệ thống trường học. Việc đưa nội dung giáo dục về môi trường vào các cấp học từ mẫu giáo cho đến phổ thông là vô cùng cần thiết. Ngoài ra, tuyên truyền về BVMT được thực hiện qua truyền thông đại chúng, phong trào tình nguyện, băng rôn, biểu ngữ, áp phích...

Biện pháp kinh tế, khoa học công nghệ

Con người tác động vào môi trường trước hết là vì lợi ích kinh tế. Do đó sẽ rất hiệu quả khi dùng chính lợi ích kinh tế để BVMT và hiện nó đang diễn ra phổ biến và ưu việt. Biện pháp kinh tế sẽ tác động trực tiếp vào chủ thể để họ vì lợi ích kinh tế của mình mà điều chỉnh hành vi theo hướng có lợi cho môi trường. Ví dụ, để khuyến khích các doanh nghiệp áp dụng công nghệ xử lý nước thải tiên tiến, nhà nước có thể miễn phí BVMT cho doanh nghiệp thải nước loại A vào môi trường. Như vậy, các doanh nghiệp sẽ lựa chọn: hoặc đầu tư công nghệ xử lý chất thải hiện đại để không nộp phí hoặc chỉ đầu tư công nghệ xử lý nước thải vừa đủ đạt tiêu chuẩn loại B để thải ra môi trường. Nếu số tiền nộp phí lớn hơn chi phí đầu tư cho công nghệ hiện đại thì chắc chắn doanh nghiệp sẽ lựa chọn giải pháp công nghệ. Hay một ví dụ ở Trung Quốc, lập ra một danh sách các doanh nghiệp gây ô nhiễm môi trường nghiêm trọng và quy định sẽ không được vay tiền ngân hàng để sản xuất, kinh doanh nếu không có các biện pháp cải thiện tình trạng ô nhiễm của mình.

Công nghệ được xem là chìa khóa để giải quyết mâu thuẫn giữa môi trường và phát triển. BVMT và phát triển kinh tế đều là nhiệm vụ quan trọng của quốc gia. Để vừa phát triển kinh tế vừa BVMT bắt buộc phải sử dụng công nghệ hiện đại. Công nghệ sẽ giúp giảm lượng chất thải, xử lý chất thải... một cách triệt để, đồng thời công nghệ sẽ giúp tìm ra những nguồn năng lượng thay thế bằng những vật liệu mới...

Pháp luật đóng vai trò then chốt

Các biện pháp BVMT nói trên tuy có tác động nhưng chắc chắn không phát huy tác dụng nếu không có sự trợ giúp của pháp luật và pháp luật có vị trí đặc biệt quan trọng. Môi trường bị hủy hoại chủ yếu là do sự tàn phá của con người và đối tượng để thực hiện việc BVMT cũng chính là con người. Vì vậy, muốn BVMT trước hết là tác động đến hành vi con người. Pháp luật thông qua các hệ thống quy phạm để điều chỉnh hành vi xử sự của con người và được đảm bảo thực hiện bằng quyền lực nhà nước sẽ có tác dụng rất lớn trong việc BVMT. Đơn cử như ở TP.HCM đã có rất nhiều cuộc vận động “không xả rác” nhưng tình trạng xả rác bừa bãi vẫn không giảm đi. Rõ ràng là nếu tuyên truyền giáo dục không đi đôi với cưỡng chế thì sẽ không đem lại hiệu quả. Hành vi xả rác, phóng uế nơi công cộng nếu chỉ nhìn nhận và đối xử như một hành vi vô văn hóa mà không nhìn nhận và xử lý như một hành vi vi phạm pháp luật thì không thể thay đổi thói quen đã trở thành vô thức. Nếu hành vi đó nhận lãnh bằng việc chế tài nghiêm khắc thì chắc chắn tình trạng vệ sinh nơi công cộng sẽ được cải thiện. Tuy nhiên, pháp luật BVMT ở Việt Nam vẫn thiếu một cơ chế pháp lý để đảm bảo việc thi hành pháp luật hiệu quả và công bằng.