Chính phủ vừa trình Quốc hội đề xuất bổ sung cơ chế, chính sách cho dự án đường sắt cao tốc Bắc - Nam. Theo Chính phủ, dự án phát sinh nhiều tình huống mới nên cần được cập nhật chính sách kịp thời để phù hợp thực tiễn triển khai.
Tập trung giải phóng mặt bằng, đã khởi công khu tái định cư
Chính phủ cho biết ngay sau khi Quốc hội quyết định chủ trương, Thủ tướng đã chỉ đạo các bộ ngành lập tức bắt tay vào các bước chuẩn bị đầu tư.
Một trong những nhiệm vụ trọng tâm mà Chính phủ triển khai là phối hợp với các địa phương thực hiện công tác giải phóng mặt bằng; lựa chọn nhà thầu tư vấn; rà soát và biên dịch 81 bộ tiêu chuẩn của Trung Quốc và 55 tiêu chuẩn của châu Âu; phối hợp Bộ Khoa học và Công nghệ ban hành 37 tiêu chuẩn quốc tế (ISO); xây dựng và ban hành các nghị định theo thẩm quyền.
Đáng chú ý, Chính phủ đã làm việc với nhiều tổ chức, hiệp hội, doanh nghiệp trong và ngoài nước nhằm kêu gọi tham gia thực hiện dự án. Thủ tướng đã phê duyệt Đề án phát triển nguồn nhân lực đường sắt và cùng Bộ Công Thương trình Đề án phát triển công nghiệp đường sắt.
Đến nay, các địa phương đang tập trung triển khai giải phóng mặt bằng và đã khởi công một số dự án xây dựng khu tái định cư vào dịp 19-8.
Thực tế, khi Quốc hội thông qua chủ trương đầu tư, dự án được áp dụng một số cơ chế đặc thù để huy động nguồn lực, tạo điều kiện thuận lợi cho việc thu hút đầu tư, trong đó có hình thức đầu tư tư nhân.
Ngày 27-6 vừa qua, Quốc hội chấp thuận cho bổ sung hình thức đầu tư theo Luật Đầu tư theo phương thức đối tác công - tư (PPP) và đầu tư kinh doanh theo Luật Đầu tư, bên cạnh hình thức đầu tư công; giao Chính phủ lựa chọn hình thức đầu tư và nhà đầu tư.
Hầu hết các nước chọn đầu tư công vì hiệu quả tài chính thấp
Mặc dù được cho phép áp dụng thêm các hình thức đầu tư nhưng theo Chính phủ, hiện chưa có quy định hướng dẫn việc chuyển đổi giữa đầu tư công và đầu tư PPP hoặc đầu tư kinh doanh. Do đó, cần triển khai các thủ tục cần thiết và nghiên cứu cơ chế đi kèm để báo cáo cấp có thẩm quyền, làm cơ sở pháp lý cho việc thực hiện.
Kinh nghiệm quốc tế cho thấy phần lớn các nước đầu tư đường sắt cao tốc bằng ngân sách nhà nước do hiệu quả xã hội cao nhưng hiệu quả tài chính thấp, vốn đầu tư lớn và thời gian hoàn vốn dài nên khó hấp dẫn nhà đầu tư tư nhân. Một số dự án PPP ở nước ngoài vẫn cần hỗ trợ của nhà nước trong giai đoạn đầu tư và khai thác.
Tại Việt Nam, đến nay doanh nghiệp tư nhân mới đầu tư các tuyến đường sắt chuyên dùng, chưa tham gia hạ tầng đường sắt quốc gia. Tuy nhiên, Nghị quyết 68/2025 của Bộ Chính trị mở đường cho tư nhân tham gia, đã xuất hiện một số doanh nghiệp mạnh dạn đề xuất đầu tư. Vì vậy, Chính phủ cho rằng cần rà soát, đánh giá lựa chọn hình thức đầu tư để bảo đảm các mục tiêu của dự án.
Như vậy, ban đầu dự án xác định đầu tư công, song trước bối cảnh mới cần điều chỉnh chính sách và áp dụng linh hoạt các hình thức đầu tư. Dự án có quy mô lớn, công nghệ phức tạp, lần đầu triển khai ở Việt Nam nên đòi hỏi cơ chế riêng để thu hút nhà đầu tư tư nhân, đặc biệt trong lĩnh vực tài chính, tín dụng và thuế.
Tuy nhiên, Chính phủ nhấn mạnh các chính sách phải khả thi, được phân tích kỹ lưỡng tác động, không đề xuất cơ chế thiếu cơ sở; đồng thời phải ngăn chặn tiêu cực, trục lợi chính sách trong quá trình xây dựng và thực thi, nhất là khi cần huy động nguồn lực lớn trong thời gian ngắn.
Trước mắt đề xuất hai cơ chế
Với bối cảnh trên, trước mắt, Chính phủ đề xuất Quốc hội cho phép bổ sung chính sách đặc thù liên quan công tác giải phóng mặt bằng. Theo đó, nội dung bồi thường, hỗ trợ tái định cư và di dời công trình điện áp từ 110 kV trở lên được tách thành dự án độc lập, dùng vốn ngân sách trung ương và địa phương.
Các địa phương và Tập đoàn Điện lực Việt Nam là cơ quan quyết định đầu tư và thực hiện các dự án này, không phải trình chủ trương đầu tư. Ngân sách Trung ương sẽ cấp trực tiếp; trường hợp chưa kịp bố trí, địa phương có thể ứng ngân sách và được hoàn trả sau.
Dự án đường sắt cao tốc Bắc - Nam dài 1.541 km. Điểm đầu ga Ngọc Hồi (Hà Nội), điểm cuối ga Thủ Thiêm (TP.HCM). Tổng vốn sơ bộ khoảng 1,7 triệu tỉ đồng (67 tỉ USD).
Một số doanh nghiệp từng bày tỏ mong muốn tham gia dự án gồm Vinspeed (Vingroup), Thaco, liên danh Mekolor – Great USA, Công ty Xây dựng Thăng Long Quốc gia, Vận tải Đường sắt Việt Nam… Hòa Phát đang xây dựng nhà máy thép để cung cấp thép ray cho dự án. Dự kiến dự án được khởi công vào năm sau.
Việc tách này giúp công tác giải phóng mặt bằng và di dời công trình điện được triển khai độc lập, song song với lập Báo cáo nghiên cứu khả thi của dự án, rút ngắn đáng kể thủ tục và thời gian.
Về lâu dài, Chính phủ sẽ tiếp tục rà soát, nghiên cứu và báo cáo cấp có thẩm quyền ban hành cơ chế mới khi bảo đảm tính khả thi và hài hòa lợi ích Nhà nước, doanh nghiệp và người dân.
Vì vậy, Chính phủ cũng đề nghị Quốc hội cho phép trong thời gian Quốc hội không họp, ủy quyền cho Ủy ban Thường vụ Quốc hội xem xét, quyết định bổ sung hoặc điều chỉnh cơ chế đặc thù để kịp thời xử lý các vấn đề phát sinh, báo cáo Quốc hội tại kỳ họp gần nhất.
Theo Chính phủ, dự án có quy mô đặc biệt lớn, công nghệ phức tạp và nhiều lĩnh vực mới nên khó lường hết các tình huống cần cơ chế đặc thù. Quốc hội trước đây đã cho phép áp dụng cơ chế linh hoạt đối với hình thức đầu tư công, nhưng chưa có cho các hình thức đầu tư khác.
Ý kiến thẩm tra của Ủy ban Kinh tế – Tài chính
Chiều 4-12, Ủy ban Thường vụ Quốc hội đã xem xét các đề xuất của Chính phủ.
Tại cuộc họp, Chủ nhiệm Ủy ban Kinh tế - Tài chính Phan Văn Mãi cho biết cơ quan thẩm tra thống nhất với tờ trình của Chính phủ. “Việc bổ sung cơ chế cho dự án là cần thiết, phù hợp chủ trương huy động nguồn lực xã hội cho hạ tầng chiến lược và khơi thông nguồn lực tư nhân”- ông nói.
Đối với việc tách công tác bồi thường, tái định cư và di dời công trình điện thành dự án riêng, Ủy ban đánh giá đề xuất này có cơ sở. Quốc hội từng cho phép áp dụng mô hình tương tự tại dự án Cảng hàng không quốc tế Long Thành.
Tuy nhiên, về đề xuất ủy quyền cho Ủy ban Thường vụ Quốc hội bổ sung cơ chế đặc thù, Ủy ban cho rằng “không cần thiết” vì nghị quyết 172/2024 đã quy định nội dung này. Đồng thời, tại kỳ họp thứ 9, Quốc hội cũng đã đồng ý bổ sung hình thức đầu tư theo PPP cho dự án đường sắt cao tốc Bắc - Nam.
