Xung đột Nga-Ukraine đã kéo dài một năm và vẫn chưa có dấu hiệu kết thúc. Theo hãng tin AFP, giờ đây giao tranh giữa Moscow và Kiev không chỉ gói gọn ảnh hưởng trong phạm vi hai nước láng giềng mà đã gây nhiều xáo trộn trong trật tự thế giới, chẳng hạn như hình thành các khối chưa từng thấy kể từ Chiến tranh Lạnh.
Thế giới đa cực hỗn loạn
Xung đột Nga-Ukraine đã làm gia tăng căng thẳng và đối đầu trên thế giới và thúc đẩy các nước theo đuổi việc hình thành các khối liên kết mới, lấy Mỹ và Trung Quốc (TQ) làm trung tâm.
"Chúng ta đã chuyển sang một thế giới đa cực hỗn loạn, nơi mọi thứ như năng lượng, dữ liệu, cơ sở hạ tầng, di cư đều là vũ khí. Địa chính trị là điểm mấu chốt, mọi thứ giờ đây đều liên quan địa chính trị" - Đại diện cấp cao của Liên minh châu Âu (EU) về Chính sách An ninh và Đối ngoại Josep Borrell nhận định hồi tháng 12-2022.
Các khu vực Trung Á, Kavkaz, Balkan, châu Phi và châu Á-Thái Bình Dương là những trận địa cạnh tranh giành ảnh hưởng giữa các "ông lớn" như TQ, EU, Nga và Thổ Nhĩ Kỳ, thông qua việc tài trợ cho các dự án cơ sở hạ tầng hay các thỏa thuận đáng chú ý về hợp tác thương mại, quân sự hay ngoại giao.
Cuộc chiến ở Ukraine càng làm mọi thứ rung chuyển dữ dội hơn, làm suy yếu sức ảnh hưởng của Moscow đối với các nước cộng hòa thuộc Liên Xô cũ ở Trung Á và mở ra một vai trò trung gian hòa giải mới cho Thổ Nhĩ Kỳ. Ông Pierre Razoux - người đứng đầu tổ chức tư vấn FMES có trụ sở tại Pháp - nhận định rằng trong trường hợp chiến sự kết thúc, cả Nga và châu Âu đều sẽ rơi vào trạng thái suy yếu và kiệt quệ, và khi đó khả năng Mỹ và TQ sẽ là bên hưởng lợi nhiều nhất.
 |
Tổng thống Nga Vladimir Putin (phải) và Tổng thống Ukraine - ông Volodymyr Zelensky. Ảnh: GETTY IMAGES |
Quan hệ Nga-Trung
TQ đã phải xem xét cuộc chiến liên quan tới mục tiêu chiến lược dài hạn là trở thành cường quốc hàng đầu thế giới vào năm 2049. Bắc Kinh đang phải cố gắng tránh những động thái có thể khiến phương Tây xa lánh trong khi vẫn giữ quan hệ song phương Moscow-Bắc Kinh “vững như bàn thạch". “TQ không từ bỏ mà lại đang củng cố mối quan hệ gần gũi hơn với Nga” - bà Alice Ekman, chuyên gia về châu Á tại Viện Nghiên cứu An ninh EU, nhận định.
Trong báo cáo thường niên được công bố đầu tháng 2, các cơ quan tình báo của Estonia nói rằng "còn quá sớm để coi những hỗ trợ hạn chế của TQ đối với chiến dịch quân sự của Nga là một dấu hiệu xa rời Moscow". TQ không viện trợ mạnh mẽ cho Nga, song "chúng ta phải nhìn vào thực tế là các mối quan hệ kinh tế đã được củng cố”, theo bà Ekma.
Tuy nhiên, chuyên gia Razoux thì cho rằng "Điện Kremlin đang đặt cược vào việc đa dạng hóa các mối quan hệ địa chính trị, kinh tế và chiến lược với Thổ Nhĩ Kỳ, Trung Đông, Iran và châu Phi" để hạn chế sự phụ thuộc vào TQ. Theo ông, kho vũ khí hạt nhân của Nga - lớn hơn nhiều so với của TQ - cũng giúp Moscow không bị phụ thuộc hoàn toàn vào Bắc Kinh.
Vai trò của EU
Đối với EU, cuộc chiến vừa là cơ hội để cho thấy họ có thể đóng vai trò là một bên quan trọng, song cũng đặt ra thách thức khiến họ trở nên phụ thuộc vào Washington. "Châu Âu không làm quá tệ, họ đã thể hiện khả năng phục hồi, khả năng phản ứng rất nhanh ngay từ khi bắt đầu chiến sự thông qua sự hỗ trợ quân sự, viện trợ cho người tị nạn, giảm sự phụ thuộc năng lượng vào Nga" - theo một quan chức cấp cao EU.
Quan chức này nói thêm rằng EU "đã đáp ứng các nhu cầu trước mắt, song để chuẩn bị sẵn sàng cho tương lai và vị trí của họ trên bàn cờ địa chính trị toàn cầu thì hiện vẫn còn nhiều việc phải làm".
Chuyên gia kinh tế và trừng phạt Agathe Demarais thì đặt câu hỏi: “Rõ ràng có hai khối, một Mỹ, một TQ cùng với các đồng minh của họ và Nga. Liệu châu Âu có trở thành khối thứ ba hay không, hay sẽ liên kết với Mỹ?”.
Bằng việc đi cùng thuyền với Washington trong việc ủng hộ Kiev, các nhà lãnh đạo châu Âu muốn "củng cố mối quan hệ với Mỹ, song lại nhận ra rằng họ có thể sẽ bị bỏ rơi trong tương lai" nếu một ứng cử viên tổng thống Mỹ theo chủ nghĩa tách biệt tuyên bố giành được Nhà Trắng, chẳng hạn như cựu Tổng thống Mỹ Donald Trump với phương châm “nước Mỹ trên hết", ông Razoux bình luận.
Dù nhiều quốc gia thành viên EU vẫn dựa vào chiếc ô an ninh của Mỹ và Tổ chức Hợp tác Bắc Đại Tây Dương (NATO), liên minh đang tìm kiếm thêm nhiều lĩnh vực khác để giảm bớt sự phụ thuộc vào bên ngoài. Một tuyên bố tại hội nghị thượng đỉnh ở Versailles (ngoại ô Paris, Pháp) hồi tháng 3 năm ngoái đã liệt kê các lĩnh vực như nguyên liệu thô chính, chất bán dẫn và sản phẩm thực phẩm là ưu tiên hàng đầu.
Ông Bruno Tertrais - chuyên gia thuộc Tổ chức Nghiên cứu Chiến lược (FRS) có trụ sở Pháp - cho biết châu Âu đang duy trì tâm lý "trì hoãn chiến lược", từ chối hành động cho đến khi không còn lựa chọn nào khác. Dù vậy, EU chắc chắn sẽ tìm đóng vai trò quan trọng trong bất kỳ cuộc đàm phán nào nhằm chấm dứt chiến tranh. “Như người ta vẫn nói, nếu bạn không có mặt tại bàn, thì tức là bạn đang trong thực đơn" - ông nói.
"Tôi không muốn chỉ có TQ hoặc Thổ Nhĩ Kỳ đàm phán về những gì xảy ra tiếp theo" - Tổng thống Pháp Emmanuel Macron nói hồi tháng 12-2022, theo tờ Le Monde.
Mỹ xoay trục sang châu Á
Hồi năm 2019, Tổng thống Mỹ khi đó là ông Barack Obama đã dự đoán rằng "mối quan hệ giữa Mỹ và TQ sẽ định hình thế kỷ 21", báo trước sự chuyển hướng chú ý của Washington từ khu vực Đại Tây Dương sang Thái Bình Dương.
Tuy nhiên, chiến dịch quân sự đặc biệt mà Nga phát động ở Ukraine cho thấy rằng việc rút khỏi châu Âu có thể không dễ dàng như vậy đối với Mỹ. "Nga đang kìm hãm Mỹ trong cuộc cạnh tranh với TQ. Mỹ phải nhanh chóng giải quyết vấn đề châu Âu hiện nay" - Tư lệnh quân đội Pháp Bertrand Toujouse nói.
Nhà nghiên cứu Giovanna De Maio thuộc ĐH Washington cho biết Tổng thống Mỹ Joe Biden phải đối mặt với áp lực tìm cách giải quyết xung đột càng sớm càng tốt từ giới chính khách trong nước, cũng như sự phản đối của đảng Cộng hòa về việc chuyển giao vũ khí cho Ukraine.
Đòn giáng mạnh vào toàn cầu hoá
Cùng với việc cung cấp vũ khí cho Kiev, các đồng minh của Ukraine do Mỹ và EU dẫn đầu đã tìm cách bóp nghẹt nền kinh tế Nga bằng các biện pháp trừng phạt khắc nghiệt. Tuy nhiên, các biện pháp này lại mang đến một mặt trái chính là gây ảnh hưởng đến hệ thống thương mại tự do toàn cầu.
Chia sẻ với AFP, Giám đốc Điều hành công ty năng lượng TotalEnergies (Pháp) - ông Patrick Pouyanne nói rằng về năng lượng (lĩnh vực mà Nga chiếm ưu thế), các biện pháp trừng phạt như lệnh áp giá trần dầu Nga của G7 và EU đã "đặt dấu chấm hết cho thị trường toàn cầu" đối với nhiên liệu hóa thạch.
Các cường quốc lớn đang phá bỏ các nguyên tắc thương mại tự do ở nhiều nơi khác nhau, chẳng hạn như việc Mỹ hạn chế bán một số loại chip máy tính cho TQ, hay việc Ấn Độ đình chỉ xuất khẩu lúa mì.
Những cú đánh này lại càng giáng đòn mạnh vào chuỗi cung ứng toàn cầu vốn đang rất mong manh do tác động của đại dịch COVID-19. “Xu hướng thế giới bị chia cắt đã có từ trước chiến sự, nhưng cú sốc kép từ đại dịch và xung đột lại càng đẩy nhanh quá trình này” - bà Demarais nói.
Khủng hoảng chi phí sinh hoạt
Chiến sự đã gây ra những tác động mang tính dây chuyền đối với chi phí thực phẩm, năng lượng và chỗ ở - ba trong số những nhu cầu cơ bản nhất của con người - từ các nước đang phát triển ở châu Phi đến châu Âu giàu có. Trong Báo cáo Rủi ro Toàn cầu thường niên cho năm 2023, Diễn đàn Kinh tế Thế giới cho biết “cuộc khủng hoảng chi phí sinh hoạt toàn cầu đã xuất hiện”.
Mặc dù một số chính phủ đã cố gắng ngăn chặn tác động, nhưng "năm 2022 đã chứng kiến một làn sóng phản đối chưa từng có về khả năng chi trả và khả năng tiếp cận những điều cơ bản cần thiết cho cuộc sống hàng ngày", các nhà nghiên cứu Naomi Hossain và Jeffrey Hallock viết trong một nghiên cứu cho Viện Friedrich Ebert có trụ sở tại Đức.
"Ở một số quốc gia, những cuộc biểu tình này tiếp tục leo thang thành các cuộc khủng hoảng chính trị lớn, gây ra bạo lực nghiêm trọng, thương vong và yêu cầu thay đổi chính quyền" - họ nói.
