Tôi sinh ra bên một dòng sông. Từ nhà tôi ra sông rất gần, băng qua một con đường và qua một khu vườn nhà hàng xóm. Cả làng tôi sống liền với sông. Nhớ những mùa đông, người làng thường ra vớt rêu về nấu canh. Mùa đông, nước cạn. Có những đoạn chỉ cần vén váy, xắn quần là có thể lội ra đến giữa dòng. Rêu mọc trên những tảng đá cuội to tướng, trôi lây phây dưới làn nước trong vắt và lạnh buốt. Người ta vớt những rêu ấy về xào nấu thay rau. Trời buốt quá, rau trong vườn cháy vì sương muối hết. Mùa đông, cá tôm đi ngủ, sông chỉ còn rêu để nuôi người.
Bên này sông là làng Tày, bên kia sông là đồi nương của người Dao. Người Dao sống trong thung lũng phía sau những ngọn núi. Ngày ngày họ vòng lên sườn núi phía bờ sông để gieo trồng thu hái, nắng xiên từ phía Tây vào thẳng vách núi có những khoảnh nương màu đỏ. Đất trên nương ấy luôn có màu đỏ. Cuối ngày người Dao xuống sông mài dao, rửa cuốc xẻng, có khi còn tranh thủ giặt khăn áo trước khi quay về thung lũng phía Đông theo những con đường mòn ngoằn ngoèo. Bên này sông, người Tày cũng rửa cuốc rửa quà, cũng mài dao trước khi quay về làng Tày dưới chân núi ở phía Tây. Hai bên nhìn thấy nhau xa xa, đủ để nhận ra ai là đàn ông, ai là phụ nữ. Đôi khi làng Tày có người qua đời, phải chèo thuyền qua sông đón thầy mo về. Nhà thầy mo phải đi qua cả bản người Dao, khá xa.
Mùa đông dòng sông luôn êm đềm, hiền lành, tĩnh lặng. Những vạt lau xơ xác vì gió mùa, khô cong queo, bông lau rũ phấn bay như bụi. Cây sung già nua chìa những cành xuống mặt nước cạn, cô đơn u sầu. Dường như không chỉ cá tôm dưới nước mà tất cả cây cối hai bên bờ đều ngủ suốt mùa đông. Ngủ cùng với dòng sông dài dằng dặc, miên man thăm thẳm. Dòng sông ngủ rất lâu, hình như cái việc trôi đi của dòng nước cạn giống như việc một người phụ nữ đang thở khi ngủ. Tất cả mọi thứ đều bất động, trừ hơi thở và trái tim còn thức. Dòng nước trôi đi nhẹ nhõm, tĩnh lặng như thiền và trong trẻo như sớm mai…
Và khi mùa xuân đến, mưa xuân rơi trên mặt sông như giăng màn, mưa đậu trên mạng nhện lấp lánh như ngọc, cây cối bắt đầu cựa quậy nhú ra những lộc non đầu tiên. Làng Tày mở hội. Năm nào làng cũng mở hội vào tháng Giêng. Cám ơn trời đất đã cho một năm mùa màng no đủ và cầu xin một năm mới mưa thuận gió hòa. Những con trâu đen bóng, lưng to, vai dày, sừng cong, những bước chân mạnh mẽ, nặng trịch, cày bừa được buộc vải đỏ, sau lưng trâu xới lên những thửa ruộng màu mỡ ẩm ướt nhờ mưa phùn.
Bọn trẻ con ở làng không có ai dạy bơi mà cứ đứa bé theo đứa lớn bùm bũm dưới nước, quẫy mãi rồi cũng nổi lềnh phềnh. Bố mẹ chúng bảo chó mèo có cần dạy đâu, con nào cũng bơi được hết. Chó mèo bơi được thì người cũng bơi được. Đầu tiên thì tập bơi ở suối. Dòng suối hiền hòa. Chọn chỗ nào nước sâu một chút, đứng trên bờ nhảy bùm xuống, nước chỉ lưng lửng ngang ngực, quẫy quẫy đạp đạp như… chó con, vài ngày là có thể mon men ra sông. Người làng thuộc dòng sông như thuộc lối đi trong rừng. Nhiều thế hệ đã qua, sông chưa lấy đi một người nào.
Chúng tôi luôn mong chờ những mùa mưa tới. Tháng Tư, nắng bắt đầu óng ánh dần lên vào những sớm mai, xiên qua hàng rào mắt cáo, đậu trên những luống rau mùa hè vừa ươm. Trên rừng, măng vầu bắt đầu nhú lên. Rừng vầu ngọt mọc cạnh rừng vầu đắng. Những cây vầu đắng thân nhỏ, mọc dày hơn, măng cũng nhiều hơn. Đêm nằm yên, nghe tiếng những vạt rừng lào xào. Chưa có sấm. Phải tranh thủ đi đào măng về ăn. Hễ chỉ một tiếng sấm cất lên trong đêm, sáng mai măng đã đắng ngăn ngắt. Kỳ lạ thế. Hễ có sấm là măng chuyển từ ngọt sang đắng, chỉ sau một đêm.
Và những cơn mưa đầu tiên đã tới. Mưa lào rào rơi trên những tán cây, mưa thúc những mầm măng chồi lên chi chít, xuyên qua những thảm lá mục vàng úa và nhô cái phần nhọn hoắt như chông lên. Mưa theo những khe núi chảy ra suối, đổ ra sông. Đàn ông và trẻ con bắt đầu những ngày tôm cá reo vui, mùi thơm của thức ăn bắt đầu dậy lên trong mỗi căn bếp. Nước sông đã không còn trong nữa mà dần chuyển sang màu vàng nhạt, rồi vàng sẫm, rồi nâu đỏ. Khi những cơn mưa lớn trút xuống thượng nguồn, nước đầy lên, không còn nhìn thấy những ghềnh đá giữa dòng và cái cành to nhất của cây sung già đã sà xuống sát mặt sông, tới mức có thể ngồi trên đó thả chân xuống là sục luôn vào nước đỏ.
Tôi theo anh trai ra sông. Anh tôi mang một cái giậm to. Nước lên, ngập bờ bãi, chúng tôi men theo dòng ngược lên thượng nguồn. Tôi ở trên bờ, anh ở dưới nước, sát mép sông. Những chỗ nước xoáy vào thường nhiều tôm cá. Anh đánh cá bằng giậm, được con nào thì bỏ vào giỏ, giỏ đầy thì quẳng lên bờ để tôi đổ vào một cái giỏ to hơn. Những con tôm càng to tướng, béo mẫm, nặng trịch, hai mắt thô lố và những cái chân dài nghều, những con cá bống hồng hào tròn lẳn chen nhau nhảy lạch tạch trong giỏ. Cả một khúc sông dài đâu đâu cũng thấy những chài, những lưới, những giậm, những giỏ. Trẻ con reo hò trên bờ, người lớn lục sục dưới nước, vui như hội.
Như thế đấy, năm này qua tháng khác, sông trao tặng cho cả một ngôi làng, rất nhiều ngôi làng những mùa màng ấm áp phù sa, những cá tôm tươi rói, những rong rêu mướt mát, những cỏ cây xanh tươi mỡ màng. Và những người như tôi, rời xa dòng sông, rời xa núi đồi luôn tha thiết một nỗi nhớ nhung trĩu nặng.
Tôi chưa bao giờ tin là mình có thể mất đi dòng sông như là mất đi hơi thở. Cho đến một ngày, trở về và nhìn thấy giữa dòng ấy, một cái đập thủy điện to đùng. Chao ôi, cái đập thủy điện như một miếng ván dày và nặng, và vững chãi, và quyết liệt đã ngăn dòng sông lại. Tôi nhớ đến những cái “cửa khẩu” ở trên con đê dọc sông Hồng. Con đê được đắp để ngăn nước lũ tràn vào nội đô. Tôi đã từng đứng ở giữa một cái cửa khẩu, tự hỏi người ta sẽ làm thế nào để ngăn nước tràn vào nếu như lũ có dâng lên đến đấy thật. Thì ra hai bên mép cửa khẩu có hai cái rãnh lớn mà tôi đồ rằng khi cần đóng cửa khẩu lại, người ta chỉ việc đặt vào đấy một tấm ván. Đại loại như vậy. Và giờ đây, con đập thủy điện giống hệt như tấm ván ấy, chặn đứng dòng sông lại.
Tôi không bàn về những hệ lụy từ thủy điện, ai cũng biết cả, tôi chỉ muốn thốt lên một câu, rằng tôi đã mất sông rồi. Mẹ thiên nhiên đã không còn tự điều hòa dòng sông được nữa. Nước lên hay nước xuống, khô hạn hay lũ lụt giờ đây phụ thuộc vào… cái đập thủy điện với hàng dãy cửa xả kia.
Thiên nhiên kỳ diệu và phi thường đã không thể giữ nổi dòng sông, thế nên nó chỉ còn cách yên lặng lùi vào ký ức.
Còn có thể nói gì khác ngoài lời tạm biệt. Tạm biệt những ký ức lấp lánh tuyệt đẹp, tinh khôi, hiền hòa. Tạm biệt những cánh đồng đựng đầy phù sa. Tạm biệt những cá tôm reo vui trong giỏ. Và tạm biệt cả những rong rêu tĩnh lặng của mùa đông nào đó đã xa thật là xa. Xa thật là xa.
