Trong bối cảnh Việt Nam đang xây dựng Trung tâm tài chính quốc tế, việc thiết lập Tòa án chuyên biệt – nền tảng pháp lý giải quyết tranh chấp - đóng vai trò then chốt trong việc tạo dựng niềm tin cho các nhà đầu tư toàn cầu.
Tuy nhiên, khi nhìn thẳng vào thực tế, khoảng cách giữa năng lực hiện tại của đội ngũ thẩm phán trong nước và những yêu cầu khắt khe của một cơ quan xét xử tầm quốc tế đang đặt ra những thách thức chưa từng có.
Để giải quyết bài toán này, một chiến lược tổng thể bao gồm việc nhận diện thẳng thắn các thiếu hụt, xây dựng lộ trình đào tạo bài bản và mạnh dạn áp dụng cơ chế đặc thù để thu hút nhân tài quốc tế đang được gấp rút triển khai.
Các đại biểu Quốc hội tham gia phiên thảo luận về dự thảo Luật Tòa án chuyên biệt tại Trung tâm tài chính quốc tế hôm 5-12. Ảnh: QH
Cơ chế đặc thù và vấn đề chủ quyền
Trao đổi với PLO, TS Phan Phương Nam, Phó trưởng khoa Khoa Luật Thương mại, Trường ĐH Luật TP.HCM, cho biết để giải quyết bài toán nhân sự trong giai đoạn chờ lớp thẩm phán kế cận đáp ứng đủ điều kiện, cơ chế bổ nhiệm thẩm phán nước ngoài đã được thiết kế một cách táo bạo nhưng vẫn đảm bảo tính hợp hiến.
TS Nam phân tích, dự thảo Luật Tòa án chuyên biệt đã quy định các ứng viên thẩm phán nước ngoài phải đáp ứng những tiêu chuẩn vô cùng khắt khe: có ít nhất 10 năm kinh nghiệm xét xử hoặc giải quyết tranh chấp đầu tư, kinh doanh quốc tế, am hiểu sâu sắc về tài chính phức tạp và thông thạo tiếng Anh pháp lý...
Thẩm phán người nước ngoài sẽ do Chủ tịch nước bổ nhiệm theo đề nghị của Chánh án TAND Tối cao.
Đây là cơ chế bổ nhiệm linh hoạt theo vụ việc, linh hoạt hơn so với thẩm phán Việt Nam, cho phép các chuyên gia này giữ nguyên chức vụ tại nước sở tại trong trường hợp không xung đột lợi ích.
Để thu hút được những "bộ não" xuất sắc nhất từ High Court London hay các trung tâm trọng tài quốc tế, TS Nam cho rằng Việt Nam cần đưa ra các chính sách ưu đãi mang tính cạnh tranh toàn cầu. Môi trường làm việc tại Tòa án chuyên biệt được thiết kế để tiệm cận tối đa với các chuẩn mực quốc tế cũng là một điểm cộng: xét xử bằng tiếng Anh, áp dụng án lệ, thủ tục rút gọn và đặc biệt là không có giám đốc thẩm hay tái thẩm, tạo ra điểm dừng pháp lý chắc chắn cho các phán quyết.
Cũng theo ông, việc mở cửa hệ thống tư pháp song song với việc đảm bảo chủ quyền quốc gia. Dự thảo Luật đã xây dựng những "hàng rào kỹ thuật" vững chắc để đảm bảo an ninh. Thẩm phán nước ngoài chỉ tham gia xét xử các vụ việc dân sự, thương mại không liên quan đến lợi ích công cộng, lợi ích Nhà nước. Mọi phán quyết đều phải tuân thủ nguyên tắc "trật tự công" của Việt Nam.
“Cân bằng giữa thu hút tài năng (qua ưu đãi, linh hoạt) và an ninh (qua kiểm soát nhà nước) giúp Tòa chuyên biệt cạnh tranh với các Trung tâm tài chính khác trong khu vực mà không đánh mất chủ quyền”, TS Phan Phương Nam đánh giá.
Cụ thể hóa tiêu chuẩn để tránh tùy nghi
Góp ý chi tiết hơn, Luật sư Nguyễn Chí Thiện, Đoàn Luật sư TP.HCM, cho rằng dự luật quy định các đối tượng có thể trở thành thẩm phán gồm công chức, luật sư, trọng tài viên, giảng viên đại học, nhà khoa học, chuyên gia… là hướng mở hoàn toàn phù hợp.
Tuy nhiên, các điều kiện, tiêu chuẩn tại Điểm a Khoản 3 Điều 9 Dự thảo lại còn quá chung chung. Chẳng hạn, yêu cầu "có kiến thức chuyên môn phù hợp" hay "có trình độ tiếng Anh để giải quyết vụ việc" chưa cho thấy rõ thế nào là đạt chuẩn, hoặc phương thức đánh giá ra sao.
“Với kinh nghiệm thực tiễn nghề nghiệp, tôi cho rằng nếu không lượng hóa những yêu cầu này, việc tuyển chọn sẽ khó tránh khỏi sự tùy nghi trong áp dụng và không bảo đảm chọn đúng người có năng lực tương thích với mô hình tòa án đạt chuẩn quốc tế.
Tương tự, tiêu chí về "kinh nghiệm giải quyết vụ việc đầu tư, kinh doanh" cũng chưa được lượng hóa”, Luật sư Thiện nói và đặt vấn đề: Một người đã tham gia giải quyết bao nhiêu vụ việc, ở mức độ phức tạp nào… thì được xem là có kinh nghiệm?
Từ đó, Luật sư Thiện cho rằng Dự thảo nên mạnh dạn bổ sung một cơ chế đánh giá năng lực thực chứng. Ví dụ: yêu cầu ứng viên trải qua kỳ kiểm tra tiếng Anh pháp lý; bài thi phân tích án lệ; đánh giá hồ sơ các vụ việc phức tạp mà ứng viên đã trực tiếp tham gia. Thậm chí, có thể tổ chức buổi phỏng vấn năng lực tư pháp nhằm kiểm tra tư duy xét xử độc lập, khả năng lập luận, ứng xử tình huống và phẩm chất đạo đức nghề nghiệp theo chuẩn quốc tế.
Bên cạnh đó, để vận hành một Tòa án chuyên biệt tại trung tâm tài chính theo đúng nghĩa quốc tế, chúng ta cần kết hợp thêm các chương trình đào tạo chuyên sâu tại nguồn, thông qua việc gửi ứng viên tham gia các khóa đào tạo ngắn và dài hạn tại những cơ sở uy tín của các quốc gia đã có kinh nghiệm vận hành mô hình này, như Singapore, Anh, Úc hoặc các trung tâm đào tạo thẩm phán thuộc hệ thống thông luật. Những chương trình này sẽ giúp thẩm phán Việt Nam tiếp cận trực tiếp mô hình tố tụng, phương pháp xét xử, văn hóa pháp lý và chuẩn mực nghề nghiệp mà các trung tâm tài chính hàng đầu đang áp dụng.
“Chỉ khi kết hợp giữa tiêu chuẩn tuyển chọn chặt chẽ và đào tạo chuyên sâu theo chuẩn quốc tế, chúng ta mới có thể xây dựng một đội ngũ thẩm phán đủ bản lĩnh, kỹ năng và tư duy để vận hành Tòa án chuyên biệt một cách hiệu quả và xứng tầm”, Luật sư Thiện nói.
