Đó là nhận định của nhiều đại biểu trong hội thảo khoa học “Cơ chế đầu tư BT - Những vấn đề đặt ra và giải pháp hoàn thiện” do Kiểm toán Nhà nước (KTNN) tổ chức vào sáng 19-10.
Theo đó, với hợp đồng BT (xây dựng-chuyển giao), nhà đầu tư xây dựng công trình kết cấu hạ tầng xong sẽ được cơ quan nhà nước thanh toán bằng quỹ đất để thực hiện dự án khác. Thế nhưng khu đất dùng để trao đổi trùng hợp là thường được chỉ định ở vị trí đẹp và thậm chí còn giao cho nhà đầu tư trước khi công trình hoàn thành.
Quá trình ấy, theo lời của Tổng KTNN Hồ Đức Phớc, đang khiến Nhà nước “thiệt đơn thiệt kép” và dễ khiến xuất hiện lợi ích nhóm.
Rất dễ bị bóp méo vì lợi ích nhóm
Mở đầu hội thảo, Tổng KTNN Hồ Đức Phớc cho rằng cùng với BOT, các hợp đồng xây dựng theo hình thức BT đóng vai trò quan trọng trong phát triển cơ sở hạ tầng, là công cụ hữu hiệu để huy động nguồn vốn từ các nhà đầu tư trong, ngoài nước.
So với BOT, BT hiện ít vấp phải phản ứng dư luận hơn do người dân không phải trực tiếp bỏ tiền túi thanh toán. Thay vì trả tiền từ túi người dân, BT là các dự án đầu tư công được thanh toán bằng quyền sử dụng đất.
Tuy nhiên, theo ông Hồ Đức Phớc, điểm cốt yếu là giá những khu đất dùng để thanh toán được định giá thấp hơn thị trường trong khi đây đều là quỹ đất “vàng”. “BT cũng rất dễ bị bóp méo, biến tướng do thiếu công khai, minh bạch vì lợi ích nhóm, những khoản sinh lời vô cùng lớn từ cơ hội sở hữu những mảnh đất đắc địa hoặc những diện tích rộng lớn của địa phương” - ông nhận định.
Đường Lê Văn Lương kéo dài là một trong những dự án BT tại Hà Nội. Ảnh: TUYẾN PHAN
Đồng quan điểm, ông Phạm Quang Tú, chuyên gia Oxfam, cho rằng cơ chế “đổi đất lấy hạ tầng” hiện nay còn mù mờ. Cụ thể, giá trị con đường được xây dựng do ai đánh giá chất lượng, ai định giá, quyết toán, kiểm toán hay chỉ lấy theo giá trị khái toán trong dự án đầu tư.
Tương tự, đất đai hai bên đường đem đổi lấy con đường được tính theo giá đất nông nghiệp hay đất ở, tại thời điểm đã có con đường hay chưa. “Tất cả phần giá trị trao đổi được quy định thiếu minh bạch và Nghị định 15/2015 lại trao toàn quyền cho Bộ Tài chính quyết định. Điều này chứa đựng nguy cơ tham nhũng rất cao” - ông Tú nói.
Hầu hết dự án đều chỉ định thầu
Báo cáo tại hội thảo, bà Trương Hải Yến, Phó Vụ trưởng Vụ Tổng hợp KTNN, cho biết qua kiểm toán 21 dự án đầu tư xây dựng theo hình thức BT cho thấy có nhiều bất cập, hạn chế. Theo đó, hầu hết các dự án BT đều lựa chọn nhà đầu tư theo hình thức chỉ định thầu, điều này làm giảm sự cạnh tranh, tiềm ẩn rủi ro. Việc giao đất đã giải phóng mặt bằng không thông qua hình thức đấu giá là chưa phù hợp quy định của Luật Đất đai 2013, là kẽ hở xin-cho tạo ra thất thoát.
Cùng với đó, quy định về thời điểm giao đất thanh toán dự án BT và thời điểm giao dự án còn bất cập, không rõ ràng dẫn đến thanh toán dự án bằng quỹ đất không đảm bảo nguyên tắc ngang giá…
Bà Yến cũng nêu quan điểm rằng việc thực hiện dự án BT không thực sự giảm gánh nặng cho ngân sách nhà nước. Theo bà Yến, quy định có nhắc tới việc vốn chủ sở hữu của nhà đầu tư không được thấp hơn 10% hoặc 15% tổng vốn đầu tư. Tuy nhiên, hiện chưa có quy định về thời điểm nhà đầu tư phải góp đủ số vốn chủ sở hữu dẫn đến các đơn vị này không bị bắt buộc phải góp đủ vốn theo tỉ lệ tối thiểu tại mọi thời điểm.
“Điều này khiến nhiều dự án chủ yếu được thực hiện bằng vốn vay ngân hàng, làm tăng giá trị dự án BT, tiềm ẩn nhiều rủi ro trong quá trình thực hiện dự án. Thực chất gần như toàn bộ dự án (khoảng 85%) là vốn của Nhà nước hoặc là vốn Nhà nước đi vay với mức lãi suất cao hơn lãi suất Nhà nước huy động để đầu tư thực hiện dự án” - bà Yến nói.
Không được để chủ đầu tư chủ động làm
Góp ý về giải pháp, ông Phạm Quang Tú cho rằng cần giới hạn phạm vi áp dụng đầu tư theo hình thức BT. Cụ thể, chỉ áp dụng tại các địa phương kém phát triển, nguồn thu ngân sách yếu, hạ tầng chưa đủ để thu hút đầu tư. Tại các địa phương có hạ tầng phát triển tốt thì không dùng BT mà phải thực hiện cơ chế Nhà nước đấu giá đất để lấy tiền phát triển hạ tầng, khuyến khích đầu tư công tư đối tác theo các hình thức khác.
Nếu đã triển khai dự án BT, không cho phép giao đất để trả cho nhà đầu tư hạ tầng trước khi nghiệm thu, hoàn thành đánh giá chất lượng, định giá giá trị công trình, đồng thời phải công khai, minh bạch toàn bộ thông tin về dự án, tạo cơ chế để người dân địa phương tham gia giám sát…
PGS-TS Đặng Văn Thanh, Chủ tịch Hội Kế toán và Kiểm toán Việt Nam, cho rằng cần thay đổi toàn bộ quy trình thủ tục theo hướng Nhà nước đặt hàng và chủ động từ khâu thiết kế, lập dự toán tới tổ chức đấu giá, đấu thầu. Ông nhấn mạnh quan điểm “không được để chủ đầu tư chủ động làm”.
Một giải pháp quan trọng khác được nhiều đại biểu đưa ra đó là tăng cường sự kiểm soát của cơ quan chức năng, trong đó có KTNN. Các dự án BT là đối tượng kiểm toán của KTNN, do đó KTNN phải tổ chức kiểm toán để có những đánh giá, kiến nghị nhằm đảm bảo sự công khai, minh bạch, hiệu quả trong đầu tư và quản lý.
| Thất thoát kép từ dự án BT BT là một giao dịch đầu tư-thương mại điển hình phi thị thường và lợi ích nhóm. Như một hệ lụy tất yếu, thất thoát trong dự án BT sẽ là thất thoát kép. Thất thoát thứ nhất, cơ sở hạ tầng mà dự án BT đưa ra chào do không có cạnh tranh nên không phản ánh theo giá thị trường. Lợi ích của nhà đầu tư ở chỗ các dự án BT đến nay đều được chỉ định thầu, việc xác định tổng mức đầu tư, quyết toán, thực hiện “hàng đổi hàng” đều do cơ quan quản lý và doanh nghiệp tự thương thảo với nhau, người dân không tham gia trực tiếp nên không biết, không phản ứng hay ủng hộ. Thất thoát thứ hai là từ đất đai. Nhiều ý kiến cho rằng ở thời điểm ký hợp đồng BT, hầu hết quỹ đất thanh toán chưa có quyết định giao đất, cho thuê đất nên việc xác định giá trị không có căn cứ pháp lý. PGS-TS NGUYỄN ĐÌNH HÒA, Phó Giám đốc |
