Sau gần 1 thập kỷ triển khai, Nghị định 08/NĐ-CP quy định chi tiết và biện pháp thi hành Luật Hải quan về thủ tục hải quan, kiểm tra, giám sát, kiểm soát hải quan và Nghị định 59/NĐ-CP sửa đổi, bổ sung một số điều của Nghị định 08 đã góp phần thúc đẩy tiến trình cải cách hành chính, tạo môi trường thuận lợi cho hoạt động đầu tư và hoạt động xuất nhập khẩu hàng hoá, nâng cao hiệu quả của hoạt động hải quan.
Trong quá trình triển khai thực hiện, hai Nghị định trên đã bộc lộ một số vướng mắc, có độ "trễ" so với thực tiễn, không còn phù hợp với thực tế công tác quản lý hiện nay, chồng chéo với các quy định mới, như quy định về khai và nộp hồ sơ hải quan, công tác kiểm tra sau thông quan, công tác kiểm tra, xác định trị giá hải quan…
Đặc biệt, sự ra đời của Luật Quản lý thuế, các nghị định sửa đổi trong lĩnh vực thuế, đầu tư, tài chính, cùng với việc Việt Nam tham gia các hiệp định thương mại tự do thế hệ mới như CPTPP, EVFTA, đã đặt ra yêu cầu cấp thiết phải điều chỉnh chính sách hải quan theo hướng minh bạch hơn, thuận lợi hơn và tiệm cận các chuẩn mực quản lý hiện đại của thế giới.
Hoàn thiện thể chế, thu hút đầu tư, thúc đẩy xuất khẩu
Trong bối cảnh đó, Chính phủ đã ban hành Nghị định số 167/2025/NĐ-CP ngày 30-6-2025, sửa đổi, bổ sung một số điều của Nghị định số 08.
Theo Cục Hải quan, Nghị định 167/2025/NĐ-CP (Nghị định 167) được xây dựng, ban hành rất kịp thời, là một bước hoàn thiện thể chế có tính chiến lược, tháo gỡ vướng mắc, bất cập trong thi hành pháp luật hải quan thời gian qua.
Cụ thể, Nghị định đã quy định chi tiết và biện pháp thi hành Luật Hải quan về thủ tục hải quan, kiểm tra, giám sát, kiểm soát hải quan, kịp thời thống nhất các nội dung trong hệ thống văn bản quy phạm pháp luật hiện hành; tạo cơ sở pháp lý cho việc xây dựng mô hình hải quan thông minh, hải quan số và Chiến lược Phát triển hải quan đến năm 2030.
Đồng thời, đơn giản hoá, đảm bảo tính minh bạch trong việc thực hiện các thủ tục hành chính, tạo thuận lợi cho doanh nghiệp trong hoạt động xuất nhập khẩu hàng hoá, xuất nhập cảnh phương tiện vận tải. Cùng với đó, đảm bảo thống nhất với các văn bản quy phạm pháp luật đã được sửa đổi, bổ sung và tương thích với các điều ước quốc tế liên quan.
Mặt khác, Nghị định 167 còn củng cố cơ sở pháp lý về chuẩn cơ sở dữ liệu đầu vào phục vụ quản lý nhà nước về hải quan; công tác trị giá hải quan; thẩm quyền xử lý, thực thi công vụ của cơ quan hải quan trong các hoạt động kiểm tra sau thông quan và điều tra chống buôn lậu; nâng cao tính tuân thủ pháp luật của người khai hải quan.
Tháo gỡ điểm nghẽn thương nhân nước ngoài không hiện diện tại Việt Nam
Xu hướng thương mại quốc tế hiện nay không còn bó hẹp trong phạm vi giao dịch trực tiếp giữa bên bán và bên mua mà có sự tham gia của nhiều đối tác trong cùng một quốc gia. Mối quan hệ đó chính là hoạt động xuất nhập khẩu tại chỗ với đặc trưng là hàng hóa bán cho thương nhân nước ngoài nhưng giao nhận tại Việt Nam theo chỉ định.
Tại Việt Nam hiện có khoảng 1.400 doanh nghiệp chế xuất, trong đó hơn 100 doanh nghiệp đa quốc gia hoạt động sản xuất, tạo thành chuỗi cung ứng khép kín liên hoàn. Trung bình mỗi năm có khoảng 1,88 triệu tờ khai xuất nhập khẩu tại chỗ được đăng ký và hoàn thành thủ tục hải quan.
Theo Nghị định 08, hàng hóa mua bán giữa doanh nghiệp chế xuất và doanh nghiệp nội địa được thực hiện thủ tục hải quan theo hình thức xuất nhập khẩu tại chỗ. Tuy nhiên, điều kiện kèm theo là thương nhân nước ngoài không hiện diện tại Việt Nam mới được thực hiện thủ tục xuất nhập khẩu tại chỗ.
Thời gian vừa qua, việc xác định thế nào là “không có hiện diện tại Việt Nam” rất phức tạp và khó khả thi trên thực tế. Thương nhân nước ngoài được hiểu là không có hiện diện nếu không có văn phòng đại diện, chi nhánh hay hoạt động đầu tư kinh doanh tại Việt Nam. Và khi không hiện diện tại Việt Nam, họ không được áp dụng thủ tục xuất nhập khẩu tại chỗ, khiến việc mua bán hàng hóa phát sinh nhiều chi phí trung gian.
Ngày 25-6-2025, Quốc hội khóa XV đã thông qua Luật số 90/2025/QH15, sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Hải quan cùng nhiều luật liên quan, có hiệu lực từ 1-7-2025. Và đảm bảo đồng bộ cơ sở pháp lý, tại Nghị định 167 đã sửa đổi quy định về chế độ ưu tiên đối với doanh nghiệp và quy định đối với hàng hóa xuất nhập khẩu tại chỗ.
Cụ thể, theo Luật số 90 và Nghị định 167, hàng hóa xuất khẩu, nhập khẩu tại chỗ là hàng hoá giao, nhận tại Việt Nam theo chỉ định của thương nhân nước ngoài theo hợp đồng mua bán, gia công, thuê, mượn giữa các doanh nghiệp Việt Nam với thương nhân nước ngoài, không phân biệt thương nhân nước ngoài là “có hiện diện” hay “không có hiện diện tại Việt Nam”.
Quy định nêu trên được cộng đồng doanh nghiệp đánh giá cao, bởi việc này sẽ tháo gỡ được điểm nghẽn lớn nhất thời gian qua liên quan đến việc xác định điều kiện “không có hiện diện tại Việt Nam” của thương nhân nước ngoài. Từ đó, cả người xuất khẩu và nhập khẩu tại chỗ sẽ tiết kiệm thời gian, chi phí, góp phần khơi thông dòng chảy hàng hóa cho xuất nhập khẩu.
Ngoài ra, theo tinh thần Nghị quyết số 57, Nghị định 167 cũng sửa đổi, bổ sung quy định về hồ sơ cần nộp khi doanh nghiệp đề nghị áp dụng chế độ ưu tiên theo 2 nhóm.
Cụ thể, với nhóm doanh nghiệp thông thường, số lượng hồ sơ đã giảm 1 loại hồ sơ, nhờ đó chi phí tuân thủ đã giảm 2% so với hiện hành.
Còn với nhóm doanh nghiệp theo Nghị quyết số 57, số lượng hồ sơ đã giảm 2 loại hồ sơ, cũng nhờ đó giảm 4% chi phí tuân thủ.
Mặt khác, thủ tục công nhận đối với nhóm doanh nghiệp theo Nghị quyết số 57 cũng được đơn giản hóa bằng hình thức giảm điều kiện khi đánh giá công nhận áp dụng chế độ ưu tiên, không xét 2 điều kiện so với nhóm doanh nghiệp thông thường.
Đơn giản hồ sơ hải quan, thủ tục hải quan điện tử được đẩy mạnh
Một điểm nhấn nữa được cộng đồng doanh nghiệp đánh giá cao là việc Nghị định 167 đã sửa đổi, bổ sung một số thủ tục hành chính theo hướng đơn giản thành phần hồ sơ hải quan, đẩy mạnh số hóa hồ sơ, thực hiện các thủ tục hành chính theo phương thức điện tử, qua đó rút ngắn thời gian thông quan, giải phóng hàng.
Cụ thể, Nghị định 167 quy định chỉ có một số trường hợp được lựa chọn khai theo phương thức điện tử hoặc khai trên tờ khai giấy, góp phần yêu cầu người khai hải quan chuyển qua thực hiện thủ tục hải quan điện tử.
Cùng với đó, Nghị định này cũng bỏ nội dung về hồ sơ hải quan đối với hàng hóa trung chuyển, gồm: chứng từ vận tải, bảng kê chi tiết hàng hóa trung chuyển, văn bản cho phép của cơ quan có thẩm quyền, thông báo kết quả kiểm tra chuyên ngành.
Ngoài ra, theo quy định mới người khai hải quan chỉ cần có văn bản thông báo có cơ sở sản xuất, nơi lưu giữ nguyên liệu, vật tư, máy móc… và cam kết thực hiện sản xuất kinh doanh đúng ngành nghề đã được cơ quan có thẩm quyền phê duyệt.
Người khai hải quan không cần xuất trình các chứng từ về giấy chứng nhận đăng ký kinh doanh, chứng từ chứng minh quyền sử dụng, quyền sở hữu về cơ sở sản xuất, mặt bằng sản xuất tại thời điểm nhập khẩu nguyên liệu, vật tư, máy móc thiết bị.
Cùng với đó, theo Nghị định 167, nhiều thành phần hồ sơ hải quan đã đẩy mạnh thực hiện trên hệ thống xử lý dữ liệu điện tử hải quan. Ví như hợp đồng quá cảnh, văn bản của bên nước ngoài thông báo hàng bị trả lại hoặc văn bản của hãng tàu không có người nhận…
Để triển khai thực hiện thủ tục hải quan điện tử, chấm dứt việc yêu cầu người khai hải quan phải nộp hồ sơ giấy ngay trong năm 2025, Nghị định 167 đã sửa đổi quy định về thông báo kết quả kiểm tra chuyên ngành trên Cổng thông tin một cửa quốc gia.
Trường hợp cơ quan, tổ chức kiểm tra chuyên ngành chưa thực hiện thủ tục kiểm tra, cập nhật kết quả kiểm tra trên Cổng thông tin một cửa quốc gia thì cơ quan hải quan tiếp nhận bản chụp thông báo kết quả kiểm tra do người khai hải quan nộp thông qua Hệ thống xử lý dữ liệu điện tử hải quan.
Quy định này được đánh giá là phù hợp với yêu cầu điện tử hóa 100% chứng từ thuộc hồ sơ hải quan, tránh việc yêu cầu người khai hải quan phải nộp chứng từ chuyên ngành bản chính cho cơ quan hải quan.
Hải quan số, Hải quan thông minh: Nền tảng cho hội nhập bền vững
Chuỗi sửa đổi từ Luật Hải quan đến Nghị định và các thông tư hướng dẫn đã hình thành một hệ thống pháp luật tương đối đồng bộ, có tính dự báo cao, tạo nền tảng để Việt Nam từng bước chuyển sang mô hình Hải quan số, Hải quan thông minh.
Theo định hướng của Bộ Tài chính và ngành Hải quan, trong giai đoạn tới, Luật Hải quan sẽ tiếp tục được rà soát, sửa đổi toàn diện để đáp ứng yêu cầu quản lý trong bối cảnh các mô hình kinh tế mới, thương mại điện tử, trí tuệ nhân tạo và kinh tế nền tảng phát triển mạnh mẽ.
Đây là nền tảng quan trọng để Việt Nam từng bước chuyển sang mô hình Hải quan số, Hải quan thông minh, góp phần nâng cao năng lực cạnh tranh quốc gia, thúc đẩy thương mại, đầu tư và hội nhập quốc tế bền vững.
Song, để đạt được thành công, vai trò và trách nhiệm của doanh nghiệp không thể xem nhẹ. Theo đó, doanh nghiệp xuất nhập khẩu cần chủ động chuẩn bị và điều chỉnh phương thức thực hiện thủ tục hải quan theo hướng điện tử, tự động và minh bạch.
Cụ thể, tập trung vào việc là chuẩn hóa dữ liệu, hồ sơ, chứng từ trên môi trường số; nâng cao năng lực tuân thủ pháp luật, quản trị nội bộ và quản lý rủi ro. Đồng thời đầu tư, nâng cấp hạ tầng công nghệ thông tin bảo đảm kết nối, chia sẻ dữ liệu với cơ quan hải quan.
Việc chủ động thích ứng sẽ giúp doanh nghiệp tận dụng hiệu quả các lợi ích từ cải cách thủ tục hành chính, rút ngắn thời gian thông quan, giảm chi phí tuân thủ và hạn chế rủi ro phát sinh trong quá trình thực hiện thủ tục hải quan.
