Theo ý kiến của các chuyên gia, trong trường hợp dung tích phòng lũ của các hồ chứa (có chức năng cắt, giảm lũ cho hạ du) hạn chế như các hồ trên lưu vực các sông ở khu vực Trung Trung Bộ và Nam Trung Bộ thì cách quan trọng nhất để cứu nguy trong thiên tai như đợt mưa lũ lịch sử vừa rồi, là phải chủ động điều tiết lũ, tức phụ thuộc vào năng lực điều phối của người “nhạc trưởng” là chủ tịch UBND tỉnh.
Điều đáng chú ý, trong quyết định vận hành lũ có hai giai đoạn quan trọng là yêu cầu các hồ xả lũ sớm để tạo dung tích đón lũ và điều tiết liên hồ để cắt, giảm lũ tối đa cho hạ du, không gây ngập quá nhanh, đột ngột, tránh tối đa thiệt hại.
Để bạn đọc có cái nhìn đa chiều, trong phạm vi bài viết này, chúng tôi xin giới thiệu phương thức vận hành và sự điều hành chủ động, quyết liệt của lãnh đạo một số địa phương để cắt giảm lũ khi gặp phải những đợt mưa lịch sử tương tự như ở Đắk Lắk vừa rồi.
Kiềm lũ trong đợt mưa khủng khiếp, gánh bớt nước về hạ du
Đợt mưa cuối tháng 10-2025, TP Huế ghi nhận kỷ lục chưa từng có, vượt xa mốc lịch sử năm 1999. Nhờ những quyết định “cân não” trong vận hành liên hồ chứa, mực nước sông Hương đã được kiềm giữ.
TP này vừa trải qua ba đợt mưa lớn liên tiếp. Đặc biệt, đợt mưa từ ngày 25 đến 28-10 có cường suất cực lớn, tập trung tại vùng núi thuộc lưu vực các hồ chứa Tả Trạch, Bình Điền và Hương Điền.
Số liệu quan trắc ngày 27-10 ghi nhận những kỷ lục mới về lượng mưa ngày tại Việt Nam. Cụ thể, trạm Khe Tre đo được 1.204,8 mm/24 giờ; Bạch Mã đo được 1.739,6 mm/24 giờ.
Con số này vượt xa mức lịch sử từng ghi nhận trước đó (1.085,8 mm/24 giờ). Tại đỉnh Bạch Mã, tổng lượng mưa đợt này lên tới con số khổng lồ: 5.077 mm.
Trước diễn biến cực đoan, Ban Chỉ huy Phòng thủ dân sự TP Huế đã ban hành tám lệnh vận hành điều tiết từ ngày 28-9, chủ động hạ thấp mực nước các hồ về mức đón lũ.
“Nếu xả lũ mạnh trong đêm, bà con sẽ hoảng loạn, việc di dời trong đêm tối cực kỳ nguy hiểm. Chúng tôi đã phải tính toán từng mét nước, cố ghìm nước lại đến 6-8 giờ sáng hôm sau, lúc đó các còi báo động cũng vang lên để người dân cảnh giác.”
Ông Nguyễn Đình Đức, Giám đốc Sở NN&MT TP Huế
Kết quả, trong cao điểm đợt mưa từ ngày 15 đến 28-10, ba hồ chứa lớn (Tả Trạch, Bình Điền, Hương Điền) đã giữ lại tổng cộng 649,61 triệu m3 nước, giảm áp lực cực lớn cho vùng hạ du.
Thời điểm căng thẳng nhất là sáng 27-10, lũ về hồ dồn dập. Trên sông Hương, tổng lưu lượng nước đổ về hai hồ Tả Trạch và Bình Điền đạt kỷ lục 12.599 m3/giây (lúc 10 giờ).
Nhờ vận hành cắt lũ, tổng lưu lượng xả về hạ du của hai hồ này chỉ ở mức 7.659 m3/giây. Điều này giúp mực nước sông Hương tại trạm Kim Long chỉ đạt đỉnh 5,05 m (thấp hơn đỉnh lũ năm 1999 là 5,81 m).
Theo tính toán, nếu không có sự “gánh” lũ của hai hồ trên, với lưu lượng đầu vào hơn 12.500 m3/giây đổ thẳng về hạ du, mực nước tại Kim Long có thể dâng lên mức 5,6-5,7 m, gây ngập lụt thảm khốc diện rộng.
Những quyết định “cân não”
Những ngày nước dâng cao, văn phòng trực ban Ban Chỉ huy Phòng thủ dân sự luôn cập nhật tin tức từng phút. Ông Phan Thiên Định, nguyên Chủ tịch UBND TP Huế (nay là chủ tịch UBND tỉnh Hà Tĩnh); Đại tá Phan Thắng, Chỉ huy trưởng Bộ Chỉ huy Quân sự TP, cùng giám đốc Sở NN&PTNT luôn túc trực trước các màn hình vệ tinh và hệ thống camera giám sát.
Chia sẻ với Pháp Luật TP.HCM tại thời điểm này, ông Phan Thiên Định nhận định: “Đã có những thời điểm rất nguy cấp, các hồ phải vận hành theo tình huống đặc biệt. Nhưng chúng ta đã xử lý kịp thời, tránh được kịch bản xấu nhất. Phải khẳng định nếu không có hệ thống vận hành liên hồ đập thì chắc chắn đây sẽ là một đợt lũ có đỉnh tương đương hoặc cao hơn năm 1999”.
Ông Nguyễn Đình Đức, Giám đốc Sở NN&MT TP Huế, nhớ lại đêm 26, rạng sáng 27-10 là thời khắc “nín thở”. Mưa lớn trút xuống thượng nguồn khiến nước về hồ tăng đột biến.
“Đêm đó tình thế cực kỳ phức tạp. Nước về hồ Bình Điền và Hương Điền lên quá nhanh, buộc phải xả lưu lượng đi bằng lưu lượng đến để bảo đảm an toàn đập. Lúc này, hồ Tả Trạch là lá chắn cuối cùng có thể gánh nước cho sông Hương” - ông Đức kể.
Ban chỉ huy đã đưa ra một quyết định cố gắng “cầm cự”, giữ nước lại trên hồ Tả Trạch suốt đêm để người dân hạ du an toàn trong đêm.
“Nếu xả lũ mạnh trong đêm, bà con sẽ hoảng loạn, việc di dời trong đêm tối cực kỳ nguy hiểm. Chúng tôi đã phải tính toán từng mét nước, cố ghìm nước lại đến 6-8 giờ sáng hôm sau, lúc đó các còi báo động cũng vang lên để người dân cảnh giác” - ông Đức nói.
Giám sát chặt chẽ, công nghệ phát huy tác dụng
Song song với chỉ đạo điều hành, ứng dụng Hue-S của hệ thống Trung tâm giám sát và điều hành đô thị thông minh (IOC) đã phát huy tối đa hiệu quả.
Thông qua Hue-S, người dân có thể theo dõi trực tiếp lưu lượng nước đến và đi tại các hồ, mực nước trên các sông và nhận cảnh báo ngay lập tức khi có diễn biến mới. Hệ thống camera cũng được chia sẻ để người dân chủ động theo dõi vùng ngập.
Ông Đức cho biết những ngày trước lũ, thông tin vận hành hồ đập được thông báo rộng rãi trên nhiều nền tảng từ thông báo đến chính quyền địa phương và qua nhiều nền tảng mạng xã hội khác. Đồng thời, trong năm nay, TP Huế triển khai hệ thống còi hú báo lũ để cảnh báo đến người dân.
Theo thiết kế, năm hồ chứa trên lưu vực sông Ba có chức năng cắt, giảm lũ cho hạ du là các hồ thủy điện: An Khê - Ka Nak, Krông H’năng, Sông Ba Hạ, Sông Hinh và hồ thủy lợi Ayun Hạ.
Tổng dung tích dành cho phòng lũ hạ du của các hồ này khoảng 530 triệu m3. Trong khi tổng lượng lũ trên lưu vực sông Ba từ ngày 18 đến 21-11 theo ước tính là khoảng 2 tỉ m3.
Như vậy, các hồ chứa trên chỉ có thể giữ được 26% tổng lượng lũ về hạ du.
Bên cạnh đó, TP Huế đã lắp đặt rất nhiều các trạm quan trắc lượng mưa và đo mực nước trên toàn TP. Đồng thời, tính toán chính xác việc điều tiết bao nhiêu mét khối nước thì hạ du sẽ dâng lên bao nhiêu.
Đáng chú ý, khu vực hồ thủy điện đã được lắp đặt camera giám sát để Ban chỉ huy theo dõi trực tiếp việc chấp hành lệnh vận hành.
Ông Đức thẳng thắn nhìn nhận trước đây từng có chuyện các thủy điện chần chừ, muốn giữ nước để phát điện. Nhưng hiện nay với hệ thống giám sát chặt chẽ, mọi thông số đều minh bạch, buộc các đơn vị phải tuân thủ tuyệt đối lệnh điều tiết.
Đồng thời, các địa phương ở khu vực hạ du đều đã xây dựng kịch bản chi tiết để sẵn sàng sơ tán người dân khỏi khu vực xung yếu. Phương án được cụ thể hóa đến mức: Nước trên sông lên báo động 2 thì hộ nào phải đi, báo động 3 thì di dời ai, đảm bảo không bị động.
Trao đổi với báo Pháp Luật TP.HCM, ông Ngô Xuân Thế, Phó Tổng Giám đốc Công ty Cổ phần Thủy điện A Vương, cũng chia sẻ trên lưu vực thủy điện A Vương đã lắp tám trạm đo mưa tự động. Mỗi trạm đo mưa đại diện cho một tiểu lưu vực, từ đó tính ra được tổng lượng mưa trung bình của cả lưu vực. Từ lượng mưa trung bình và diện tích lưu vực sẽ tính ra được dung lượng nước đã có trên lưu vực.
“Với các thông số nói trên, cộng với kinh nghiệm vận hành qua nhiều trận lũ, công ty đã có bảng tính sẵn rằng nếu mưa như vậy sẽ về hồ bao nhiêu mét khối nước” - ông Thế nói.
Theo kinh nghiệm của ông Thế, những đợt mưa đầu mùa, nước về hồ sẽ không quá 30% tổng lượng mưa. Những đợt mưa liên tục nối tiếp sau, nước về hồ khoảng 80% tổng lượng mưa. Riêng đợt mưa đỉnh điểm ở khu vực miền núi TP Đà Nẵng vừa qua, lượng nước về hồ đến 90% so với tổng lượng mưa, đây có thể nói là con số rất hiếm. Nhưng công ty cũng đã tính toán và dự đoán được chuyện này.
Việc điều tiết hạ mực nước hồ hay cắt giảm lũ cho hạ du được công ty tính toán, trao đổi với Ban Chỉ huy Phòng thủ dân sự TP Đà Nẵng thống nhất theo từng thời điểm, hạ mực nước như thế nào là phù hợp.
“Ở hạ du cũng có nhiều trạm đo mực nước tại nhiều đoạn sông, có thể dự báo được tác động khi điều tiết nước ở thủy điện. Mình đã có kinh nghiệm nên việc vận hành rất chủ động, bình tĩnh, không có vấn đề gì” - ông Thế khẳng định.
Về công tác thông tin đến nhân dân trước mỗi đợt xả lũ, ông Thế cho hay công ty thường xuyên cập nhật đầy đủ số liệu quan trắc, thông tin vận hành hồ theo tần suất quy định qua email, lên các trang thông tin điện tử của Bộ Công Thương, Bộ NN&MT… Các camera giám sát công trình, cửa xả hoạt động tốt và luôn truyền hình ảnh trực tuyến về các cơ quan, ban ngành địa phương để theo dõi, giám sát, chỉ đạo vận hành hồ.
Thông tin xả lũ cũng được phát trên hệ thống loa cảnh báo, qua email, nhóm Zalo đến các Ban Chỉ huy phòng thủ dân sự địa phương phía hạ lưu công trình và vùng hạ du.
Chuyển sang thế điều tiết chủ động, linh hoạt
Nói về kinh nghiệm điều tiết trong trận lũ vừa qua với báo Pháp Luật TP.HCM, ông Trần Nam Hưng, Phó Chủ tịch UBND TP Đà Nẵng, cho hay trong các đợt mưa lớn vừa qua, TP chủ động điều tiết xả nước trước khi đợt mưa lớn xảy ra. Tuy nhiên, việc vận hành điều tiết nước hiện tại chưa đạt được mức tối ưu. Mức độ giảm lũ cho hạ du vẫn có nhưng chưa được như mong muốn.
Ông Hưng nêu ví dụ đợt mưa lớn do bão số 12 vừa qua, trước khi mưa xảy ra khoảng bốn ngày, TP đã cho điều tiết giảm mực nước các hồ để chủ động khi mưa lớn thì bớt lượng xả về hạ du.
Căn cứ quy trình vận hành liên hồ chứa trên lưu vực sông Vu Gia - Thu Bồn (theo Quyết định 1865 của Thủ tướng - PV) và dự báo của cơ quan khí tượng thủy văn, lãnh đạo TP mạnh dạn cho giảm mực nước hồ từ rất sớm và giảm rất sâu.
Tuy vậy, theo ông Hưng, Quy định 1865 có nhiều điểm không còn phù hợp. TP đã đề nghị Thủ tướng điều chỉnh một số điểm trong quy định này.
“Phải chủ động điều tiết nước từ sớm, từ xa, khi trời chưa mưa, thậm chí khi trời đang nắng mà đã có dự báo mưa lớn thì phải cho xả trước” - ông Hưng nhấn mạnh.
Một trong những kiến nghị của Đà Nẵng là thay thế từ “xả lũ” bằng cụm từ “vận hành điều tiết qua tràn xả sâu”. Ông Hưng lý giải: “Xả lũ tức là bị động. Lúc mưa lớn, có lũ rồi mới xả. Còn đây là chuyển sang điều tiết chủ động, linh hoạt, khi chưa có mưa lớn, chưa có lũ nhưng đã có dự báo từ cơ quan khí tượng thủy văn là mình cho điều tiết ngay. Như vậy sẽ chủ động hơn nhiều cho địa phương”.
Theo ông Hưng, tất cả thông tin vận hành hồ đều được thông báo công khai trên các trang thông tin phòng, chống lụt bão, các trang web, các phương tiện thông tin đại chúng. Các xã trên lưu vực sông đều có loa phát thanh.
Thời gian tới, khi điều chỉnh Quy định 1865, TP sẽ làm thông báo một cách dễ hiểu nhất, kịp thời nhất đến nhân dân để bà con chủ động nắm bắt.
Ông Hưng cũng thông tin Đà Nẵng đã xây dựng bản đồ ngập lụt đầy đủ, cập nhật thường xuyên. Căn cứ trên bản đồ này để lập phương án sơ tán dân cụ thể đến từng hộ. Lên báo động 2, báo động 3 thì sơ tán bao nhiêu dân. Phương án này được phê duyệt hằng năm và cập nhật, bổ sung tùy theo tình hình thực tiễn của từng đợt mưa bão.•
Những quyết lệnh cực mạnh của lãnh đạo tỉnh Gia Lai
Ngày 5-11, trước khi bão số 13 đổ bộ, tỉnh Gia Lai chứng kiến và triển khai khẩn cấp một cuộc di dân quy mô lớn, chưa từng có trong lịch sử. Chỉ trong thời gian ngắn, địa phương này đã di dời 93.000 hộ, với 341.000 người khỏi vùng nguy hiểm để tránh bão.
Đồng thời, kích hoạt kịch bản ứng phó với bão “nâng mức độ ứng phó cao hơn 1 cấp so với dự báo”. Triển khai theo kịch bản ứng phó cao nhất với bão cấp độ 5 đối với 16 xã, phường ven biển và cấp độ 4 đối với 42 xã, phường còn lại thuộc khu vực phía đông tỉnh.
Đến ngày 18-11, nguy cơ mưa lũ lớn trên diện rộng, chủ tịch UBND tỉnh Gia Lai có công điện khẩn, yêu cầu 58 xã, phường khu vực phía đông của tỉnh kích hoạt kịch bản ứng phó với lũ cấp 3.1, dự kiến sơ tán gần 29.000 người ra khỏi vùng nguy hiểm.
Trải qua hai đợt bão chồng lũ liên tiếp xảy ra, tỉnh Gia Lai đã “giữ vững trận địa”, mọi rủi ro nằm trong tầm kiểm soát, hạn chế thấp nhất thiệt hại do thiên tai khắc nghiệt gây ra. Nhờ phương án phòng sớm, từ xa và thực hiện phương châm “4 tại chỗ” đã phát huy hiệu quả rõ rệt.
Nói về cuộc di dân lịch sử, ông Phạm Anh Tuấn, Chủ tịch UBND tỉnh Gia Lai, nói cương quyết: “Tiền mất bao nhiêu cũng được, phải chấp nhận để bảo đảm an toàn cho người dân. Nếu người dân không chấp hành thì cương quyết cưỡng chế”.
Khi cơn bão đi qua, nhiều hộ dân bị cưỡng chế bày tỏ lòng biết ơn, vì “may mắn bị cưỡng chế kịp thời, không thì hậu quả khôn lường…”.
Trong hai đợt bão số 13 và mưa lũ từ ngày 18-11, lãnh đạo tỉnh Gia Lai dành sự quan tâm đặc biệt đối với yếu tố “hồ đập, thủy điện xả lũ”. Xác định đây là nhân tố ảnh hưởng trực tiếp cho hạ du và cân nhắc yếu tố “lợi và hại”.
Tại cuộc họp khẩn chiều 5-11, chủ tịch UBND tỉnh Gia Lai nêu rõ: “Liên quan đến hồ đập trên địa bàn, tỉnh sẽ tiếp tục cho xả lũ lớn, xả lũ khẩn trương, cao độ để tránh lũ chồng lũ. Việc xả lũ lớn trước khi bão đến có khả năng ảnh hưởng đến sản xuất mùa vụ năm sau nhưng chúng ta không nên mạo hiểm tích nước”.
Qua đó, yêu cầu chủ các thủy điện, hồ đập phải chủ động xả lũ trước, tránh tình trạng dưới hạ du lụt nhưng phía trên tiếp tục xả lũ gây lũ chồng lũ. Nếu các đơn vị không chấp hành, ở hạ du ngập lụt mà thủy điện xả lũ dồn dập sẽ xem xét “hành vi giết người” và xử lý trách nhiệm liên quan.
Chính sự quyết liệt và táo bạo khi đưa ra quyết định “phòng, ứng phó” thay cho việc “chống”, tỉnh Gia Lai trải qua hai đợt thiên tai kinh hoàng, liên tiếp nhưng vẫn giữ được thế chủ động trong ứng phó, giảm tối đa thiệt hại về người.
LÊ KIẾN
........................
Các hồ trên sông Ba đã xả lũ như thế nào?
Rốn lũ Hòa Thịnh, tỉnh Phú Yên cũ ngập rất nặng trong đợt lũ lịch sử diễn ra trong các ngày từ ngày 19 đến 21-11 ở Đắk Lắk. Ảnh: N.YÊN
Theo số liệu thông tin vận hành hồ chứa của Tập đoàn Điện lực Việt Nam thì:
- Ngày 18-11, thủy điện An Khê xả lũ mức 590 m3/giây; thủy điện Kanak xả về hạ du lưu lượng hơn 371 m3/giây.
- Ngày 19-11, thủy điện An Khê xả về hạ du 641,1 m3/giây, thủy điện Kanak xả về hạ du 424 m3/giây.
- Ngày 20-11, thủy điện An Khê, xả lũ về hạ du lưu lượng 641,1 m3/giây, thủy điện Kanak xả về hạ du 216,94 m3/giây.
- Riêng thủy điện Sông Ba Hạ, ngày 18-11 đã xả về hạ du tổng lưu lượng 4.008 m3/giây. Lúc 17 giờ 15 ngày 19-11, thủy điện Sông Ba Hạ xả lũ về hạ du ở mức 16.100 m3/giây.
Khi thủy điện Sông Ba Hạ đang xả lũ ở mức kỷ lục, chủ tịch UBND tỉnh Đắk Lắk Tạ Anh Tuấn đã ký văn bản hỏa tốc, yêu cầu các nhà máy thủy điện vận hành giảm lũ cho hạ du sông Ba. Lúc 19 giờ 30 cùng ngày, tổng lưu lượng xả về hạ du là 15.600 m3/giây. Trong đêm 20-11, thủy điện Sông Ba Hạ xả về hạ du mức trên 15.000 m3/giây. Sáng 20-11, tổng lưu lượng nước về hạ du đạt 13.100 m3/giây. Đến lúc 17 giờ 30 ngày 20-11, tổng lưu lượng nước xả về hạ du là 7.050 m3/giây. Tối 21-11, thủy điện Sông Ba Hạ xả lũ về hạ du ở mức 2.300 m3/giây.
Trả lời báo Pháp Luật TP.HCM ngày 20-11, ông Tạ Anh Tuấn cho hay trước dự báo của đợt mưa lũ rất lớn vừa rồi, ông có chỉ đạo Công ty CP Sông Ba Hạ phải xả cắt lũ và đơn vị này đã chấp hành chỉ đạo. "Công ty Sông Ba Hạ có cắt nhưng đợt lũ này về quá kỷ lục" - ông Tạ Anh Tuấn nói.
Lãnh đạo Công ty CP Sông Ba Hạ cho hay cũng đã thực hiện việc xả cắt lũ trước và trong lũ theo quy định. Về mức xả cao kỷ lục chiều 19-11 với lưu lượng hơn 16.000 m3/giây, lãnh đạo Công ty CP Sông Ba Hạ cũng khẳng định mức xả này là đúng theo quy trình vận hành hồ chứa do Thủ tướng ban hành.
Đợt lũ lịch sử vừa rồi, nhất là trong đêm 19-11 và kéo dài đến các ngày sau đó, đã gây ra những thiệt hại nặng nề về tài sản và con người với 63 người chết, 8 người mất tích; khoảng 150.000 ngôi nhà bị ngập, thiệt hại sơ bộ gần 5.500 tỉ đồng. Nhiều người dân và lãnh đạo địa phương cho hay nước lên quá nhanh trong đêm 19-11 khiến họ không kịp trở tay dẫn đến những hậu quả rất nặng nề này.
