Hoà giải Thái Lan - Campuchia: Sự linh hoạt của ASEAN và thiện chí hai nước

Ngày 24-7, Thủ tướng Malaysia - ông Anwar Ibrahim cho biết Campuchia và Thái Lan sẵn sàng xem xét khả năng thiết lập thỏa thuận ngừng bắn trong bối cảnh căng thẳng biên giới hai nước leo thang nghiêm trọng.

Từ động thái này, vai trò trung gian của ASEAN - đặc biệt là Malaysia trong vai trò Chủ tịch luân phiên của hiệp hội trong năm 2025 - đang được kỳ vọng sẽ tạo đà cho đối thoại và góp phần giảm leo thang căng thẳng.

Để làm rõ hơn những cơ hội hiện có, cũng như đánh giá vai trò và giới hạn của các cơ chế ASEAN trong xử lý căng thẳng Thái Lan - Campuchia, báo Pháp Luật TP.HCM đã có cuộc trao đổi với TS Trần Thanh Huyền - giảng viên Bộ môn Quan hệ quốc tế, Trường ĐH Thủ Dầu Một.

TS Trần Thanh Huyền hiện cũng là nghiên cứu viên thuộc Chương trình Naveen Jindal Young Global Research Fellowship (2025–2026) tại ĐH O.P. Jindal Global University (Ấn Độ).

Thiện chí và niềm tin

. Phóng viên: Thưa TS, trong bối cảnh hai bên đã thể hiện thiện chí xem xét ngừng bắn, đâu là những bước đi thiết thực mà Thái Lan và Campuchia có thể thực hiện ngay để xây dựng lại lòng tin và nối lại đối thoại?

+ TS Trần Thanh Huyền: Trong bối cảnh hiện tại, yếu tố then chốt để hạ nhiệt căng thẳng giữa Thái Lan và Campuchia vẫn nằm ở thiện chí chính trị từ cả hai phía.

Một số bước đi thiết thực có thể bao gồm thiết lập đường dây nóng giữa lực lượng biên phòng hai nước, tái khởi động các nhóm công tác kỹ thuật tại khu vực biên giới, hay tạm thời ngừng các hoạt động quân sự gần các điểm tranh chấp. Đồng thời, cần tạo điều kiện cho những hoạt động xây dựng lòng tin lẫn nhau.

Tuy nhiên, những diễn biến mới nhất cho thấy tình hình tại biên giới vẫn còn nhiều phức tạp, với các động thái quân sự gây thiệt hại đáng kể cho cả hai bên.

Trong bối cảnh đó, việc duy trì kênh thông tin chính thức và những phát ngôn thận trọng, có tính xây dựng sẽ góp phần hỗ trợ cho nỗ lực đối thoại và giảm căng thẳng. Vì vậy, bên cạnh các biện pháp kỹ thuật và ngoại giao, hai bên rất cần điều chỉnh cách tiếp cận truyền thông - cần biến nó thành công cụ thúc đẩy đối thoại và xây dựng lòng tin hơn là công kích lẫn nhau.

. Việc Malaysia - Chủ tịch ASEAN 2025 - chủ động trao đổi với lãnh đạo hai nước được xem là tín hiệu tích cực. Theo TS, điều này thể hiện vai trò trung gian của ASEAN như thế nào trong việc giữ gìn hòa bình khu vực?

+ TS Trần Thanh Huyền: Việc Malaysia chủ động thể hiện vai trò với tư cách là Chủ tịch ASEAN năm 2025 có thể xem là một tín hiệu tích cực, phù hợp với tinh thần của ASEAN, đó là luôn thúc đẩy đối thoại, tham vấn và đóng vai trò trung gian điều hòa trong các tình huống nhạy cảm.

Tuy vậy, thực tế hiện nay cho thấy quá trình xử lý căng thẳng giữa Thái Lan và Campuchia vẫn nghiêng nhiều về hướng song phương. Hai bên dường như vẫn khá dè dặt trước bất kỳ vai trò trung gian nào từ bên ngoài, kể cả từ ASEAN.

Trong bối cảnh đó, ASEAN đang đối mặt một giới hạn nhất định về mặt cơ chế. Dù có thiện chí và chủ động đến đâu, tổ chức này cũng chỉ có thể phát huy vai trò nếu nhận được sự đồng thuận từ các bên liên quan trực tiếp. Khi chưa có yêu cầu chính thức từ Thái Lan và Campuchia, khả năng ASEAN triển khai các cơ chế tham vấn hay trung gian vẫn còn hạn chế.

Chính vì vậy, vai trò của Malaysia hiện nay rất đáng chú ý. Bên cạnh việc thể hiện thiện chí, nước Chủ tịch ASEAN cần kiên trì xây dựng lòng tin với hai bên, khẳng định tính khách quan và công bằng trong tiếp cận vấn đề. Việc này không chỉ tạo điều kiện cho các kênh đối thoại chính thức và không chính thức được mở rộng, mà còn góp phần duy trì vai trò trung tâm của ASEAN, hạn chế nguy cơ để căng thẳng bị quốc tế hóa hoặc vượt ra ngoài khuôn khổ khu vực.

Phát ngôn viên Bộ Ngoại giao Thái Lan Nikorndej Balankura ngày 25-7 nói với hãng tin Reuters rằng Mỹ, Trung Quốc và Malaysia đã đề xuất hỗ trợ làm trung gian đối thoại, song Bangkok vẫn ưu tiên giải pháp song phương để xử lý căng thẳng hiện tại.

ASEAN có những lối đi nào?

. ASEAN từ lâu được biết đến với nguyên tắc không can thiệp nhưng đề cao đối thoại và đồng thuận. Trong tình huống cụ thể hiện nay, ASEAN có thể sử dụng cơ chế hay sáng kiến nào để hỗ trợ hai bên giải quyết bất đồng một cách hòa bình?

+ TS Trần Thanh Huyền: Cho đến nay, ASEAN đã xây dựng được một số cơ chế nội khối nhằm hỗ trợ giải quyết các tranh chấp một cách hòa bình. Đáng chú ý nhất là Hội đồng Cấp cao theo Hiệp ước Thân thiện và Hợp tác (TAC), được xem như cơ chế pháp lý đầu tiên trong khu vực dành cho giải quyết tranh chấp chính trị giữa các quốc gia thành viên. Nếu các bên không thể đạt được thỏa thuận thông qua đối thoại trực tiếp, Hội đồng này có thể đề xuất các biện pháp hòa giải, làm trung gian hoặc điều phối phù hợp nhằm tháo gỡ căng thẳng và ngăn ngừa những hậu quả không lường trước.

Tuy nhiên, để kích hoạt cơ chế này vẫn phụ thuộc vào sự đồng thuận của các bên liên quan, cụ thể là Thái Lan và Campuchia trong trường hợp hiện tại. Điều 14 và 15 của TAC quy định rõ rằng cơ chế chỉ được kích hoạt khi có sự đồng ý của tất cả các bên tranh chấp. Ngoài ra, TAC cũng cho phép sự tham gia của các quốc gia ngoài ASEAN với tư cách quan sát viên, song không có điều khoản cụ thể nào quy định vai trò của trọng tài hoặc tòa án xét xử.

Ngoài TAC, ASEAN còn một số kênh khác có thể cân nhắc. Chẳng hạn, vai trò trung gian "Good Offices" của Chủ tịch ASEAN, tức chủ động đứng ra thúc đẩy tiếp xúc, hòa giải một cách linh hoạt và không chính thức. Đây được xem là một lựa chọn tiềm năng, nhất là trong bối cảnh căng thẳng vẫn chưa đến mức nghiêm trọng nhưng cần tránh leo thang. Cơ chế này vừa giúp giữ thể diện chính trị cho các bên, vừa ít nhạy cảm hơn so với các giải pháp chính thức như ASEAN Troika hay Troika Plus - vốn được hình thành sau khủng hoảng Myanmar và có thể mở rộng để nhóm họp những thành viên quan tâm.

Ngoài ra, các diễn đàn như Diễn đàn Khu vực ASEAN (ARF) hay Hội nghị Bộ trưởng Quốc phòng ASEAN Mở rộng (ADMM-Plus) cũng có thể được tận dụng để tăng cường minh bạch, thúc đẩy hợp tác an ninh và phòng ngừa xung đột.

Dù vậy, điểm mấu chốt vẫn nằm ở sự chủ động và đồng thuận từ chính hai bên tranh chấp. Cho đến thời điểm này, cả Thái Lan và Campuchia vẫn ưu tiên giải quyết song phương và chưa có động thái chính thức nào mở ra không gian cho trung gian khu vực. Do đó, dù ASEAN có nhiều công cụ tiềm năng, việc triển khai vẫn gặp giới hạn nhất định.

Từ kinh nghiệm các khủng hoảng trước như vấn đề Myanmar, có thể thấy rõ: để các cơ chế này phát huy hiệu quả, cần có cam kết chính trị rõ ràng từ các bên liên quan. Trong bối cảnh hiện nay, giải pháp phù hợp và khả thi nhất có thể là vai trò chủ động, linh hoạt từ Chủ tịch ASEAN, gồm hướng đến xây dựng lòng tin, mở kênh tiếp xúc, từng bước tạo điều kiện cho các sáng kiến hòa giải chính thức được triển khai trong tương lai.

. Ngoài ASEAN, chuyên gia đánh giá thế nào về vai trò hỗ trợ mang tính xây dựng từ cộng đồng quốc tế như Liên Hợp Quốc trong việc thúc đẩy đối thoại và giữ vững ổn định khu vực?

+ TS Trần Thanh Huyền: Tiếng nói từ bên ngoài cũng phần nào giúp các bên Bangkok và Phnom Penh xem xét để hạ nhiệt tình hình căng thẳng hiện tại ở khu vực biên giới.

Với kinh nghiệm sẵn có, Liên Hợp Quốc có thể hỗ trợ hiệu quả ở những khía cạnh mang tính nhân đạo như cứu trợ cho khu vực dân sự bị ảnh hưởng, triển khai quan sát viên kỹ thuật, lực lượng gìn giữ hòa bình, hoặc hỗ trợ tái thiết nếu tình hình leo thang nghiêm trọng.

Tuy nhiên, điều cốt lõi là ASEAN cần duy trì vai trò trung tâm trong giải quyết các vấn đề an ninh - chính trị tại khu vực Đông Nam Á.

Ngoại giao đa phương - cùng với đối thoại, tham vấn và xây dựng lòng tin - như Phương cách ASEAN vẫn cần được coi là sự lựa chọn tối ưu trong bối cảnh khu vực và phân cực quốc tế hiện nay. Chính cuộc khủng hoảng hiện tại có thể trở thành một phép thử, là cơ hội lớn để ASEAN khẳng định vai trò trung tâm, năng lực điều phối và ứng phó trước xung đột nội khối của tổ chức này trước những chỉ trích nhiều năm qua của cộng đồng quốc tế.

. Xin cảm ơn TS.