Vào hôm 6-12, Tổng thư ký Liên Hợp Quốc (LHQ) Antonio Guterres thực hiện một hành động hiếm gặp đó là kích hoạt điều khoản 99 trong Hiến chương LHQ, nhằm mục đích chính thức cảnh báo tới Hội đồng Bảo an (HĐBA) về mối đe dọa toàn cầu từ cuộc xung đột giữa Israel và phong trào vũ trang Hồi giáo Hamas (kiểm soát Dải Gaza, Palestine).
“Tôi vừa kích hoạt điều 99 của Hiến chương LHQ - lần đầu tiên trong nhiệm kỳ Tổng thư ký của tôi. Đối mặt với nguy cơ sụp đổ nghiêm trọng của hệ thống nhân đạo ở Gaza, tôi thúc giục Hội đồng [Bảo an] giúp ngăn chặn thảm họa nhân đạo và kêu gọi tuyên bố ngừng bắn nhân đạo” - ông Guterres viết trên X (trước đây là Twitter).
Vậy điều 99 của Hiến chương LHQ là gì và liệu nó có sức mạnh thực sự giúp ngăn chặn cuộc xung đột Israel-Hamas?
Điều 99 trong Hiến chương LHQ quy định như thế nào?
Theo hãng tin Al Jazeera, điều 99 là một quyền lực đặc biệt và là công cụ chính trị độc lập duy nhất được trao cho Tổng thư ký. Nó cho phép ông có thể triệu tập một cuộc họp của HĐBA để đưa ra cảnh báo về các mối đe dọa mới đối với hòa bình và an ninh quốc tế cũng như các vấn đề chưa có trong chương trình nghị sự của HĐBA.
Điều 99 trong Hiến chương LHQ quy định “Tổng thư ký có thể lưu ý HĐBA về bất kỳ vấn đề nào mà theo quan điểm của ông có thể đe dọa đến việc duy trì hòa bình và an ninh quốc tế”.
Với việc viện dẫn điều 99, ông Guterres sẽ có quyền phát biểu tại HĐBA mà không cần phải được một quốc gia thành viên mời phát biểu như thường lệ.
Vì sao ông Guterres kích hoạt điều 99?
Trong một lá thư gửi tới HĐBA hôm 6-12, ông Guterres nói rằng việc HĐBA tiếp tục thiếu hành động và tình hình ngày càng xấu đi ở Dải Gaza buộc ông phải viện dẫn điều 99 lần đầu tiên kể từ khi ông nhậm chức Tổng thư ký LHQ vào năm 2017.
Trong thư, ông Guterres cảnh báo trật tự công cộng ở Gaza có thể sớm bị phá vỡ trong bối cảnh hệ thống nhân đạo sụp đổ hoàn toàn, không có biện pháp bảo vệ hiệu quả cho dân thường và “không nơi nào an toàn ở Gaza”.
“Tình hình đang xấu đi nhanh chóng thành một thảm họa với những tác động tiềm ẩn không thể đảo ngược đối với toàn thể người Palestine cũng như đối với hòa bình và an ninh trong khu vực” - Tổng thư ký LHQ cho hay.
Liệu điều 99 có giúp xung đột chấm dứt?
HĐBA được coi là cơ quan quyền lực nhất LHQ, có nhiệm vụ duy trì hòa bình và an ninh quốc tế.
Nếu HĐBA hành động theo lời khuyên của ông Guterres và thông qua nghị quyết ngừng bắn thì xung đột Israel-Hamas có thể chấm dứt. Khi ấy, HĐBA có quyền hạn để đảm bảo nghị quyết được thực thi, bao gồm quyền áp đặt các biện pháp trừng phạt hoặc cho phép triển khai lực lượng quốc tế.
Tuy nhiên điều 99 không trao cho Tổng thư ký LHQ bất kỳ quyền hạn nào để buộc HĐBA thông qua một nghị quyết.
GS Anthony Arend tại ĐH Georgetown (Mỹ) nói với Al Jazeera rằng với điều 99, Tổng thư ký LHQ có quyền triệu tập một cuộc họp của HĐBA nhằm khuyến khích các bên đạt được một số thỏa hiệp.
“Nhưng vì có quyền phủ quyết tại HĐBA nên cách duy nhất để Hội đồng có thể thông qua một nghị quyết thực chất về vấn đề này là không quốc gia thành viên thường trực nào chọn quyền phủ quyết” - ông Arend nói.
5 quốc gia thường trực HĐBA LHQ có quyền phủ quyết là Mỹ, Anh, Pháp, Nga và Trung Quốc.
Hôm 18-10, Mỹ sử dụng quyền phủ quyết đối với một nghị quyết dự thảo của HĐBA LHQ kêu gọi ngừng bắn giữa Israel và Hamas để cho phép hỗ trợ nhân đạo vào Gaza.
Điều 99 từng được viện dẫn trong quá khứ
Điều 99 từng được viện dẫn 4 lần trong quá khứ. Lần đầu tiên là vào năm 1960 khi Tổng thư ký LHQ khi ấy là ông Dag Hammarskjold yêu cầu một cuộc họp khẩn cấp với HĐBA sau khi chính phủ Congo đề nghị LHQ để bảo vệ chống lại lực lượng Bỉ.
Vào hôm 6-12, người phát ngôn LHQ Stephane Dujarric đề cập thời điểm năm 1971 Tổng thư ký LHQ lúc đó là ông U Thant viện dẫn điều 99 để yêu cầu HĐBA can thiệp vào cuộc chiến ở khu vực mà lúc đó được gọi là Đông Pakistan (nay là Bangladesh). Tuy nhiên không rõ việc ông U Thant đề cập điều 99 có thể hiện đầy đủ việc viện dẫn quy tắc này hay không.
Vào năm 1979, Tổng thư ký LHQ Kurt Waldheim sử dụng điều 99 sau khi 52 nhà ngoại giao Mỹ tại Đại sứ quán Mỹ ở Tehran bị những người tiến hành cuộc Cách mạng Hồi giáo ở Iran bắt làm con tin.
Vào năm 1989, Tổng thư ký LHQ Javier Perez de Cuellar viện dẫn điều 99 để kêu gọi ngừng bắn trong cuộc nội chiến ở Lebanon.
Theo Al Jazeera, việc sử dụng điều 99 trước đây đã mang lại những kết quả khác nhau, mặc dù nó chưa bao giờ thực sự đem lại hòa bình. Theo nhà phân tích Daniel Forti tại Nhóm nghiên cứu Khủng hoảng Quốc tế (ICG, Bỉ - nghiên cứu về xung đột bạo lực và thúc đẩy các chính sách nhằm ngăn chặn, giảm thiểu hay giải quyết xung đột), nguyên nhân là vì sự can thiệp của Tổng thư ký không “thay đổi căn bản tính toán chính trị của các thành viên quyền lực nhất của HĐBA".
Đơn cử, sau khi điều 99 được kích hoạt vào năm 1989, HĐBA kêu gọi tất cả các bên ở Lebanon nỗ lực hướng tới lệnh ngừng bắn, song xung đột vẫn tiếp diễn.
