Mới đây, Quốc hội đã thông qua Luật Tình trạng khẩn cấp (TTKC), có hiệu lực từ 1-7-2026. Luật này là cơ sở pháp lý vững chắc để các cơ quan, tổ chức và các cá nhân có liên quan có những giải pháp xử lý kịp thời khi thiên tai, thảm họa xảy ra.
Được phép cưỡng chế di dời người dân, chuyển đổi sản xuất
Theo đó, TTKC là trạng thái xã hội được cấp có thẩm quyền ban bố, công bố TTKC tại một hay nhiều địa phương hoặc trên phạm vi cả nước khi có thảm họa hoặc nguy cơ xảy ra thảm họa đe dọa nghiêm trọng đến tính mạng, sức khỏe con người, tài sản của Nhà nước, cơ quan, tổ chức và cá nhân, hoặc có tình hình đe dọa nghiêm trọng đến quốc phòng, an ninh quốc gia, trật tự, an toàn xã hội.
TTKC được chia thành ba loại: TTKC về thảm họa; TTKC về an ninh quốc gia, trật tự, an toàn xã hội và TTKC về quốc phòng.
Về thẩm quyền ban bố TTKC, Ủy ban Thường vụ Quốc hội quyết định ban bố, bãi bỏ TTKC trên cơ sở đề nghị của Thủ tướng. Căn cứ vào nghị quyết của Ủy ban Thường vụ Quốc hội, Chủ tịch nước ra lệnh công bố, bãi bỏ TTKC. Trường hợp Ủy ban Thường vụ Quốc hội không thể họp được, Chủ tịch nước ra lệnh công bố, bãi bỏ TTKC.
Khi TTKC được ban bố, người đứng đầu cơ quan, tổ chức và chính quyền địa phương phải công bố thông tin kịp thời, thông suốt, chính xác về tình trạng khẩn cấp đến người dân, cơ quan, tổ chức, doanh nghiệp.
Số điện thoại 112 là số để tiếp nhận, xử lý thông tin TTKC về thảm họa trên phạm vi toàn quốc.
Điều 12 của Luật cũng quy định rõ trong trường hợp thật cần thiết, vì lợi ích quốc gia, dân tộc, tính mạng, sức khỏe của người dân, sau khi được sự đồng ý của cấp có thẩm quyền, Thủ tướng có quyền quyết định áp dụng các biện pháp mà pháp luật chưa quy định để ứng phó, khắc phục TTKC hoặc áp dụng các biện pháp quy định trong luật này khi chưa ban bố, công bố TTKC.
Đáng chú ý, khi TTKC có thảm hoạ xảy ra thì cơ quan có thẩm quyền được phép áp dụng biện pháp di dời, cưỡng chế di dời người dân trong các khu vực nguy hiểm đến nơi an toàn. Hoặc yêu cầu các doanh nghiệp chuyển đổi sản xuất, kinh doanh hàng hóa cần thiết cho ứng phó thảm hoạ...
Một nguyên tắc quan trọng và được rất nhiều người quan tâm là việc quyết định các biện pháp nhằm ứng phó, khắc phục hậu quả trong TTKC gây ra thiệt hại thì người ra quyết định không phải chịu trách nhiệm khi quyết định đó dựa trên thông tin tại thời điểm ra quyết định có mục đích chính đáng, đúng thẩm quyền và không có động cơ vụ lợi.
Nâng tầm giá trị pháp lý, ứng phó thảm hoạ linh hoạt, kịp thời
Trao đổi với Pháp Luật TP.HCM về vấn đề này, Luật sư Nguyễn Thế Thọ, Đoàn Luật sư TP.HCM, cho biết trước khi Luật TTKC được thông qua, thì Pháp lệnh TTKC năm 2000 là văn bản quy phạm pháp luật điều chỉnh chung về TTKC. Bên cạnh đó, việc ứng phó TTKC về thảm hoạ, thiên tai, dịch bệnh còn được quy định rải rác ở một số luật khác như: Luật Phòng, chống bệnh truyền nhiễm; Luật phòng thủ dân sự; Luật An ninh quốc gia; Luật Bảo vệ môi trường...
Trao quyền và bảo vệ người ra quyết định
Một điểm sáng pháp lý của Luật TTKC là quy định rõ về giới hạn trách nhiệm pháp lý cho người ra quyết định.
Theo đó, trong các tình huống khẩn cấp (như bão lũ lịch sử, dịch bệnh lạ), ranh giới giữa đúng quy trình và hiệu quả thực tế rất mong manh. Quy trình ban bố rõ ràng đi kèm với cơ chế bảo vệ người thi hành công vụ (nếu hành động với động cơ trong sáng, vì lợi ích chung và đúng thẩm quyền) sẽ giải quyết căn bệnh sợ sai, sợ trách nhiệm của cán bộ - một điểm nghẽn lớn đã từng thấy trong các đợt khủng hoảng trước đây.
Xét về giá trị pháp lý, Pháp lệnh TTKC năm 2000 là văn bản dưới luật, hiệu lực pháp lý thấp hơn nhiều đạo luật chuyên ngành có quy định về TTKC. Do đó, việc ban hành Luật TTKC vừa đảm bảo các quy định được quy định tập trung thống nhất, vừa là sự nâng tầm giá trị pháp lý để phù hợp với tầm quan trọng của lĩnh vực điều chỉnh và thực tiễn.
So với các quy định cũ, Luật TTKC đã khắc phục được những điểm còn hạn chế, bất cập của Pháp lệnh như: Các quy định về công tác chuẩn bị ứng phó trong TTKC, về các biện pháp hỗ trợ, cứu trợ, khắc phục hậu quả trong TTKC; quy định về quyền, nghĩa vụ của cơ quan, tổ chức, cá nhân trong TTKC.
Hay như việc phân cấp cho địa phương thì trong Pháp lệnh hầu như không có cơ chế, giá trị pháp lý rõ ràng cho địa phương chủ động trong "giờ vàng" đầu tiên khi ứng phó thảm hoạ. Nay Luật TTKC đã cho phép cơ chế Thủ tướng uỷ quyền cho Chủ tịch UBND tỉnh, TP để áp dụng các biện pháp ứng phó kịp thời.
Cũng theo LS Thọ, nhìn lại những thảm hoạ thiên tai đã từng xảy ra như đại dịch COVID-19 hay thiên tai lũ lụt tại miền Trung vừa qua phải nhấn mạnh rằng ứng phó nhanh chóng, kịp thời là điều hết sức quan trọng.
Với Luật mới này, khi TTKC được ban bố, hệ thống pháp luật sẽ kích hoạt các cơ chế ngoại lệ mà bình thường là vi phạm pháp luật. Ví dụ như mua sắm công, cho phép chỉ định thầu rút gọn, vượt qua các quy trình đấu thầu thông thường của Luật Đấu thầu để mua thuốc, vật tư ngay lập tức.
Hay huy động nguồn lực, tạo hành lang pháp lý cho việc trưng mua, trưng dụng tài sản của tư nhân, doanh nghiệp và huy động nhân lực xã hội một cách danh chính ngôn thuận, có cơ chế thực hiện rõ ràng để người có thẩm quyền yên tâm thực hiện, tránh trường hợp sợ trách nhiệm dẫn đến chậm trễ trong ứng phó TTKC. Luật TTKC cũng quy định rõ cơ chế đền bù, đảm bảo quyền lợi cho người dân sau khi kết thúc TTKC.
5 biện pháp khắc phục hậu quả trong tình trạng khẩn cấp
Cứu trợ, hỗ trợ lương thực, thực phẩm, thuốc chữa bệnh, nhu yếu phẩm; bố trí nơi ăn ở tạm thời phục vụ việc di dời khẩn cấp các hộ dân đang sinh sống ở địa bàn được đặt trong TTKC, bảo đảm an toàn, ổn định tâm lý, cuộc sống của người dân.
Thống kê, đánh giá thiệt hại để xác định nhu cầu cứu trợ, hỗ trợ và triển khai phương án khắc phục hậu quả.
Thực hiện cơ chế, chính sách hỗ trợ sản xuất giúp người dân, doanh nghiệp, tổ chức khắc phục hậu quả trong TTKC, phục hồi sản xuất, kinh doanh.
Bảo đảm an toàn và hoạt động của các hệ thống giao thông công cộng, thông tin liên lạc, cấp nước, thoát nước, cung cấp điện, y tế, phát thanh truyền hình.
Các biện pháp khắc phục ô nhiễm môi trường, phòng, chống dịch bệnh và các biện pháp khác để khắc phục hậu quả theo quy định của Luật Phòng thủ dân sự.
