Các điều tra viên tại hiện trường MH17 (nguồn Reuters)
Nhà hoạt động nhân quyền Rebecca Hamilton* có bài viết đăng trên tạp chí Foreign Policy hôm 25/7 đưa ra nhận xét như trên.
Khi một thảm họa như vụ MH17 xảy ra. Cộng đồng quốc tế sẽ lập tức đặt ra câu hỏi “ai là người chịu trách nhiệm cho việc này”. Tổng thống Obama cũng viết trên một quyển sách tưởng niệm các nạn nhân xấu số ở Hà Lan “Chúng ta sẽ không nghỉ ngơi chừng nào công lý chưa được thực thi”.
Công lý được thực thi như thế nào?
Thông thường, Tòa án hình sự quốc tế (ICC) là cái tên đầu tên mà người ta nghĩ đến khi xảy ra một cuộc khủng hoảng nhân đạo tầm cỡ thế giới. Cựu thủ tướng Ukraine, ông Arseniy Yatsenyuk, người vừa từ chức hôm thứ năm vừa qua đã kêu gọi một cuộc điều tra của ICC. Thậm chí, trợ lý chống khủng bố của 2 cựu tổng thống Mỹ Billl Clinton và Geogre Bush,ông Richard Clarke cũng yêu cầu những người có trách nhiệm phải được xét xử ở tòa án của ICC đặt tại The Hauge. Tuy nhiên, ICC dường như không phải là nơi phù hợp.
Mặc dù báo chí thường đề cập đến ICC như là một “Tòa Án Thế Giới”. Nhưng ICC thực sự không có đủ thẩm quyền để truy tố tất cả tội ác diễn ra trên toàn cầu. Nó chỉ có thẩm quyền truy tố những hành động diễn ra trong một quốc gia đã tham gia hiệp ước thành lập, được gọi là quy chế Rome, hoặc tội ác được thực hiện bởi công dân của nước thành viên. Trong trường hợp này, cả Nga và Ukraine đều chưa phê chuẩn hiệp ước. Do đó, ICC không thể điều tra hoặc tìm kiếm tội phạm ở những quốc gia trên.
Tuy nhiên, vẫn có 2 trường hợp ngoại lệ.
Đầu tiên, Hội đồng bảo an LHQ có quyền yêu cầu ICC tiến hành xét xử. Đây là cách mà ICC được trao thẩm quyền xét xử đối với các tội ác ở Sudan và Lybia, bất chấp 2 nước này vẫn chưa ký hiệp ước. Tuy nhiên, với Nga là một trong 5 thành viên thường trực có quyền phủ quyết thì HĐBA khó có thể đưa ra một nghị quyết yêu cầu điều tra như thế.
Khả năng thứ hai là một quốc gia chưa ký hiệp ước nhưng chấp nhận cho ICC tiến hành điều tra trong một khoảng thời gian nhất định. Trên thực tế, Ukraine đã từng thực hiện điều này khi cấp quyền cho ICC điều tra trong lãnh thổ của họ từ tháng 11/2013 đến 2/2014.
Quân ly khai là nghi phạm hàng đầu
Có vẻ như khả năng thứ hai là điều mà ICC đang hướng đến. Mặc dù Kiev sẽ rất thoải mái khi chứng kiến phiến quân được đưa vào diện điều tra. Nhưng có một sự thật là Kiev khó có thể ra lệnh cho các nghi phạm ly khai nếu họ bị ICC chỉ định. Hơn nữa, nếu như ICC trong quá trình điều tra khám phá ra vài “tội ác chiến tranh” như oanh kích các khu vực thường dân (tất nhiên là không liên quan đến MH17) thì Ukraine có thể gặp rắc rối lớn
Phiến quân ly khai đang là những nghi phạm hàng đầu (nguồn Reuters)
Ông Alex Whiting, giáo sư luật hình sự quốc tế tại Đại học Harvard cho biết. Ngay cả khi những rào cản trên được khắc phục thì việc truy tố chưa chắc đã diễn ra thành công. Một cuộc truy tố được đưa ra có khả năng sẽ bao gồm các cáo buộc về tội ác chiến tranh, giết người và tấn công thường dân. Tuy nhiên, điều này yêu cầu các công tố viên chứng minh quân ly khai đã “ thực sự biết rõ họ đang nhắm vào dân thường” . Trong khi đó, một quan chức tình báo Mỹ trên tờ The Guardian hôm thứ ba tuần rồi cho biết những phiến quân “được cho là” bắn hạ máy bay đã vô cùng ngạc nhiên khi phát hiện ra đó là một máy bay dân sự.
Trong trường hợp những người bị tình nghi thực sự biết đích xác họ đang bắn cái gì, những cuộc ghi âm tình báo có thể chứng thực điều đó. Nhưng chính phủ thường không muốn chia sẻ những thông tin loại này với ICC. Ông Whiting cho biết.
Trong khi đó nếu muốn cáo buộc một cá nhân hoặc tổ chức những tội ác như “tội phạm chiến tranh”, “Chống lại loài người”, thì cần phải có những yếu tố pháp lý chặt chẽ. Và để đáp ứng những yếu tố đó thật sự không dễ dàng. Chuyên gia Ken Scott, công tố viên quốc tế và tội ác chiến tranh của ICC nói
Ông Scott còn cho biết thêm. Các quốc gia có liên quan như Ukraine, Malaysia,Hà Lan hoặc Australia… Bất kỳ quốc gia nào có công dân thiệt mạng hoặc xảy ra thảm kịch trên lãnh thổ của họ đều có quyền tiến hành truy tố. Và các cáo buộc ngộ sát theo luật trong nước có thể không phải đối mặt với những khó khăn như các cáo buộc từ ICC. Mặc dù vậy những thách thức vẫn còn khá nhiều.
Moscow không nằm ngoài diện tình nghi
Nhìn ra phía sau những người thực sự bắn hạ MH17. Có vẻ như những cáo buộc của chính quyền Obama đang nhắm về nước Nga, những người “được cho là” đang cung cấp, đào tạo và huấn luyện các phiến quân trong việc vận hành hệ thống tên lửa BUK – bị nghi ngờ đã bắn hạ MH17. Việc quy trách nhiệm cho Nga có thực sự khả thi?
Để trả lời câu hỏi này, chúng ta cần xem xét một tòa án tương tự như ICC – Tòa án Công Lý Quốc Tế (ICJ) phán xét tranh chấp giữa các quốc gia. Và nó đã phải vật lộn với một trường hợp tương tự trong quá khứ. Năm 1988, tàu USS Vincennes bắn rơi máy bay Iran Airlines 655 trên eo biển Hormuz, làm chết tất cả 290 hành khách và phi hành đoàn. Iran tuyên bố, Mỹ đã vi phạm các hiệp ước mà hai nước đã ký kết trong việc bắn hạ máy bay dân sự. Không hài lòng với quyết định của cơ quan hàng không trong việc xét xử những vi phạm hiệp ước, Iran đã đưa tranh chấp ra Tòa Án Công Lý Quốc tế.
Hai hiệp ước trong vụ tàu USS Vincennes và MH17 là tương tự như nhau. Công ước về Hàng không dân dụng quốc tế cấm các quốc gia sử dụng vũ khí chống lại máy bay dân sự. Công ước ngăn chặn các hành vi bất hợp pháp chống lại sự an toàn của hàng không dân sự đòi hỏi các quốc gia thành viên phải truy tố hoặc dẫn độ bất cứ ai phá hủy một máy bay dân sự. Nhưng bên cạnh những điểm tương đồng, cũng có sự khác biệt quan trọng trong hai trường hợp.
Trong trường hợp tàu sân bay USS Vincennes, Mỹ là bên dễ dàng bị quy trách nhiệm đơn giản vì USS Vincennes thuộc Hải quân Hoa Kỳ. Còn trường hợp của MH17, với những câu hỏi thực tế và điều kiện pháp lý phức tạp, sẽ rất khó để quy trách nhiệm cho Nga, hay một tổ chức chịu sự chi phối của họ”. Philippa Webb, một chuyên gia ICJ tại King College London nói.
Trong trường hợp tàu sân bay USS Vincennes, ICJ không bao giờ đạt đến một phán quyết vì năm 1996, Hoa Kỳ đã giải quyết vụ án bằng cách trả 61.8 triệu Đô la để bồi thường cho gia đình nạn nhân. Webb giải thích: ".. ICJ không có các cơ chế hiệu quả để giải quyết sự cố trên không. Chưa có trường hợp xét xử thành công nào được ghi nhận"
Vì vậy, trong khi Tòa Án Quốc Tế vẫn là một địa điểm tiềm năng để kiện Nga thì kết quả cuối cùng chỉ có thể là một giải quyết ngoài toà án như tiền lệ bồi thường tiền mặt trong vụ USS Vincennes. Nếu điều này xảy ra, người ta sẽ viện dẫn công ước Montreal khi nó bắt buộc các hãng hàng không bồi thường thiệt hại cho những chấn thương hoặc tử vong của hành khách.
Tuy nhiên, công lý cho MH17 cần nhiều hơn thế. Gia đình của các nạn nhân xứng đáng được biết sự thật về 298 người đã thiệt mạng. Câu trả lời về những gì đã xảy ra và ai là người chịu trách nhiệm vẫn còn là một chặng đường dài
NGỌC ÂN
Bà Rebecca Hamilton đang giảng dạy về Quyền con người và tội phạm quốc tế tại đại học Luật Columbia(Mỹ) đồng thời cũng là nghiên cứu sinh Tiến Sĩ Luật tại Đạị Học Havard.
