Pháp luật hiện hành quy định người lao động (NLĐ) tham gia BHXH từ đủ 35 năm đối với nam, 30 năm đối với nữ, khi đến tuổi nghỉ hưu sẽ được hưởng 75% lương mỗi tháng.
Theo BHXH Việt Nam, tỉ lệ hưởng này khá cao so với nhiều nước. Tuy nhiên, nhiều NLĐ lại chỉ tham gia BHXH ở mức thấp, thời gian đóng quỹ ngắn, nghỉ hưu trước tuổi nhiều… dẫn đến lương hưu thực hưởng rất thấp.
Năm nhóm hưu trí có lương, nhưng rất thấp
Điển hình trong số này là những nông dân ở Nghệ An tham gia chương trình thí điểm đóng BHXH cho nông dân, đến khi Thủ tướng ban hành Quyết định 41/2009 thì chuyển sang chế độ BHXH tự nguyện. Mức tham gia lưới an sinh tự nguyện của nhiều người rất thấp, có thời điểm chỉ 10.000 đồng/tháng, nên đến tuổi hưởng chế độ hưu trí thì lương rất thấp.
Cán bộ xã không chuyên trách cũng vậy. Nhóm này đóng quỹ BHXH tương ứng với mức cơ sở, thời gian tham gia chỉ từ đủ 15-20 năm. Theo quy định, trường hợp tham gia không đủ 20 năm thì kể cả khi lương hưu thấp hơn lương cơ sở họ cũng không được ngân sách hỗ trợ lên mức tối thiểu bằng lương cơ sở vốn được tăng dần theo thời gian.
Với số cán bộ xã không chuyên trách đang hưởng chế độ hưu trí này, lương hưu bình quân năm 2021 chỉ khoảng 1,3 triệu đồng/tháng.
Cũng như vậy, chế độ BHXH tự nguyện cho phép người tham gia tự lựa chọn mức đóng quỹ, với giải rất rộng: thấp nhất bằng chuẩn hộ nghèo của khu vực nông thôn và cao nhất bằng 20 lần mức lương cơ sở tại thời điểm đóng.
Thực tiễn triển khai cho thấy, phần lớn người dân lựa chọn tham gia BHXH ở mức thấp nhất, chẳng hạn trước năm 2022, chuẩn thu nhập thành viên hộ nghèo nông thôn là 0,7 triệu đồng, từ 2022 là 1,5 triệu đồng. Như vậy, số này đến khi đủ điều kiện hưu trí chỉ được hưởng lương hưu rất thấp.
 |
Hiện nhiều người có mức lương thấp vì mức đóng quá thấp. |
Còn một nhóm khác là số NLĐ từng tham gia BHXH bắt buộc nhưng lại chưa đủ tổng thời gian tham gia để hưởng lương hưu. Nhiều người đóng tiền tham gia tiếp cho đủ điều kiện nhưng lại chọn mức đóng quỹ thấp, nên lương hưu thực hưởng cũng thấp theo.
Diện phổ biến nhất là những người tham gia BHXH bắt buộc nhưng bị chủ lao động lách luật, chỉ đóng quỹ theo mức lương thấp hơn nhiều so với lương tháng thực hưởng. Một nguyên tắc của lương hưu là đóng nhiều hưởng nhiều, đóng ít hưởng ít, và số này rơi vào trường hợp hưởng lương hưu rất thấp.
Ví dụ: Bà Nguyễn Thị N có thời gian tham gia BHXH là 20 năm 3 tháng thì tỉ lệ hưởng lương hưu là 61%.
Tuy nhiên, 2/3 thời gian tham gia BHXH của bà là ở mức thấp, chỉ từ 300.000 - 400.000 đồng/tháng. Vậy nên khi nghỉ hưu vào tháng 5-2017, bà N chỉ được lương hưu 1.074.586 đồng/tháng. Trải qua lần điều chỉnh lương hưu, đến tháng 6-2023, số tiền hưu bà N chỉ tăng lên là 1.600.300 đồng.
Người lao động cần hiểu luật để bảo vệ quyền lợi khi nghỉ hưu
Luật BHXH hiện hành quy định tiền lương của NLĐ, bao gồm lương, các phụ cấp, là căn cứ để tính mức đóng quỹ BHXH. Các khoản phúc lợi, hỗ trợ khác như tiền xăng xe, điện thoại, ăn trưa, tiền nhà… dù có tính chất thường xuyên, ổn định thì chưa được dùng làm căn cứ tính đóng BHXH.
Lợi dụng quy định này, không ít chủ sử dụng lao động “lách luật” chia nhỏ các khoản phụ cấp lẽ ra được tính làm căn cứ đóng BHXH thành các khoản hỗ trợ này để né tránh nghĩa vụ đóng quỹ BHXH cho NLĐ.
Trường thực tế này, BHXH Việt Nam đề xuất các cơ quan có thẩm quyền nghiên cứu phương án quy định rõ căn cứ đóng BHXH gồm lương, phụ cấp lương, các khoản bổ sung khác được trả thường xuyên trong mỗi kỳ trả lương để quét hết các khoản thu nhập về bản chất là ổn định theo tháng.
BHXH cũng khuyến cáo NLĐ trên cả nước chú ý hơn đến thỏa thuận về tiền lương được hưởng, tiền lương đóng BHXH trong hợp đồng để có kiến nghị với chủ sử dụng lao động nếu mức tiền lương đóng BHXH của mình thấp so với tiền lương được hưởng, hoặc thấp hơn so với quy định về mức lương tối thiểu vùng.
NLĐ cần thường xuyên theo dõi, tra cứu quá trình đóng, hưởng BHXH của mình qua các kênh như Cổng thông tin điện tử BHXH Việt Nam, ứng dụng VssID, BHXH số… để kịp thời nắm bắt thông tin đóng BHXH của đơn vị sử dụng lao động; phản ánh kịp thời tới cơ quan chức năng các hành vi đóng BHXH không đầy đủ của chủ doanh nghiệp cho NLĐ.
