1. "Em đã sống ở đó chưa mà phát biểu như đúng rồi”!
Tôi xin kể ra đây những câu chuyện có liên quan mà bản thân chứng kiến và là người trong cuộc. Trong một buổi tranh luận, một thầy giáo nói với một học viên rằng ông đã từng sống ở vùng đất ấy nên ông hiểu về nó. Vị thầy giáo này cật vấn học viên của mình rằng “em đã sống ở đó chưa mà phát biểu như đúng rồi”!. Đây là một kiểu tư duy rất kỳ lạ, bởi chẳng lẽ người ta muốn nói về địa danh nào thì bắt buộc người đó phải sống ở đó hay sao?
Người Việt Nam chúng ta có rất nhiều đức tính tốt, có lẽ không cần phải liệt kê ra đây. Thế nhưng cũng có những người Việt mang trong mình các “thói hư, tật xấu” mà nếu không chỉ ra và khắc phục sẽ là vật cản trên con đường tiến tới văn minh của dân tộc. Một trong những thói hư, tật xấu ấy là thói ngụy biện.
Trong thực tế có những địa danh rộng lớn, chứa đựng nhiều giá trị phong phú đến mức cho dù ai đó đã từng ở đó cũng chưa chắc đã có thể hiểu thấu đáo. Theo quan điểm của vị thầy giáo này, chẳng lẽ ai nói về thời đại Hùng Vương thì người ấy phải từng sống ở thời đại Hùng Vương? Ai nói về vua Lê, chúa Trịnh, không lẽ cứ phải là người đã từng trong thời đại ấy? Con người có rất nhiều nguồn khác nhau để nghiên cứu, thu thập thông tin kia mà.
2. Tranh luận chuyện này, bẻ qua chuyện khác
Còn nhớ, khi có một doanh nghiệp của Việt Nam xuất hàng sang một nước, bằng hiểu biết rất hạn chế của mình, qua trao đổi với một số học viên tôi cho rằng việc ấy rất có thể sẽ không thành công như quảng cáo và mong đợi. Nhiều người cùng trao đổi, trong đó có một học viên đưa ra các lý lẽ khá thuyết phục để khẳng định việc làm của doanh nghiệp ấy sẽ thành công. Tôi bảo, để rồi coi! Sau đó doanh nghiệp này gặp khó khăn và đã không thành công. Tôi nhắn tin cho người học viên ấy và nói rằng không phải tôi tài giỏi gì song rõ ràng phân tích và dự báo của tôi về chuyện này là cơ bản chính xác. Anh nhắn tin lại cho tôi: “Dù sao em vẫn ủng hộ doanh nghiệp Việt Nam”. Trời đất! Tôi đâu có nói về việc ủng hộ hay không ủng hộ doanh nghiệp Việt Nam, tôi và anh cùng mọi người bàn về hiệu quả kinh doanh của một việc cụ thể kia mà.
3. "Ông có viết được như người ta không mà chê họ?"
Cũng vậy, một đồng nghiệp gửi cho tôi một bài báo của một người khá nổi tiếng viết. Đọc kỹ, tôi nhắn với chị đồng nghiệp rằng bài báo có những điều chưa đạt, tôi cũng không quên liệt kê ra những cái mà tôi cho là chưa đạt. Chị nhắn lại cho tôi: “Ông có viết được như người ta không mà chê họ. Bao giờ viết được như họ thì hãy chê”. Ô hay, một người không biết đá banh thì vẫn có quyền nhận xét cầu thủ đá hay, đá dở; một người dù không biết nấu ăn - theo quan điểm của chị - chẳng lẽ lại không được quyền chê người khác nấu ăn dở nếu món đó quá tệ…
4. "Sao không sang Mỹ mà sống?"
Có lần, trong một buổi thảo luận nhóm, khi một sinh viên khen những những cái hay của nền giáo dục Hoa Kỳ, một vài bạn khác lập tức “phản pháo” rằng sao bạn cứ khen Mỹ hoài như vậy không sang Mỹ mà sống. Tôi phải nói với các em sinh viên này rằng bạn đang nói về những mặt tích cực của nền giáo dục Mỹ theo cảm nhận và hiểu biết của bạn, em hãy lắng nghe bạn. Tôi cũng nói rằng em nói với bạn như vậy là em đã sai và nguỵ biện bởi bất kể ai là người Việt Nam, cha mẹ là người Việt Nam, mang quốc tịch Việt Nam thì họ đều có quyền được thừa hưởng gia tài do Tổ tiên truyền lại mà quyền đầu tiên là quyền được sống trên đất nước Việt Nam, không ai có quyền bắt họ phải đi sang nước A, nước B để sống. Tôi cũng nói với các bạn sinh viên ấy rằng các em tưởng “sang Mỹ mà sống” dễ đến mức ấy sao, mà thực ra nếu nó có dễ đến mức ấy thì người khen những mặt tích cực của nền giáo dục Mỹ chắc gì đã “có cửa”, bởi chính những người thường chê bai đã chiếm hết các chỗ trống từ trước rồi.
5. Khích bác quan điểm trái ý mình
Gần đây có những ý kiến đề nghị học Nhật Bản để bỏ đón Tết Nguyên Đán như hiện nay mà đón Tết theo dương lịch. Cuối năm 2023, Đại hội đồng Liên hợp quốc thông qua nghị quyết lần đầu tiên công nhận Tết Nguyên Đán là ngày nghỉ lễ hàng năm của Liên hợp quốc. Ngay lập tức trên mạng xã hội đã có những bài viết chửi bới, xúc phạm, miệt thị những những người đòi bỏ Tết là “mất gốc”, “lai căng” “vọng ngoại”.
Dưới những bài viết dạng này, trong đó có người là thầy giáo cũ của tôi, tôi đã vào và để lại bình luận rằng: “Kính thưa thầy! Quyền biểu đạt là quyền của mỗi người. Em biết có những người đòi bỏ Tết Nguyên Đán nhưng họ là trí thức lớn, yêu nước nhiệt thành, vì vậy, không thể nói những người đòi bỏ Tết là "mất gốc", “vọng ngoại”. Em nghĩ rằng ai cũng có quyền nêu quan điểm của mình, nếu quan điểm ấy không vi phạm pháp luật và chuẩn mực đạo đức của cộng đồng. Vì vậy, chúng ta cần tôn trọng quan điểm riêng của họ, nếu không cùng quan điểm ta có thể phản biện lại bằng các lập luận của mình chứ không nên chửi bới, xúc phạm họ như vậy”…
Trên đây chỉ là những kiểu nguỵ biện sơ đẳng mà ta thường bắt gặp nhưng quả tình nó thật không ổn chút nào.
Trước đây một thế kỷ, chí sỹ Phan Chu Trinh đã thống thiết kêu gọi cần “khai dân trí” đầu tiên. Thiết nghĩ, việc khai dân trí đầu tiên là bản thân mỗi người cần luôn tự sửa mình để làm một người công chính.
Trong tất cả mọi việc, chỉ có phản biện, tranh luận một cách chân thành, thẳng thắn mới là con đường chân chính hướng tới và đi tìm chân lý. Trên con đường ấy, thói nguỵ biện cần phải được dẹp bỏ.
