- Thưa GS, theo ý kiến của cá nhân ông, khái niệm "lễ" và "hội" cần được hiểu đúng như thế nào?
- "Lễ" và "hội" là hai phần gắn bó chặt chẽ với nhau. Khi có sự hiểu đúng về "lễ", người ta mới có thể xác định được ý nghĩa của nó và không chạy theo việc tăng cường "hội" mà giảm "lễ". Không chỉ tôn vinh các vị thần linh, phần "lễ" cũng có rất nhiều giá trị khác.
 |
| Giáo sư Trần Lâm Biền. |
Theo tôi, "lễ" có thể tạm coi là cách ứng xử truyền thống của người Việt Nam đối với tự nhiên và vũ trụ, mà đại diện lớn nhất là các thần linh. Trong tư duy của người Việt cổ, thần linh là nguồn linh hồn của vũ trụ, là biểu tượng của hạnh phúc, là tinh hoa của đất trời núi sông, đem lại nguồn hạnh phúc cho con người. Tuy nhiên, việc kính cẩn thần linh trong lễ hội không có nghĩa là nịnh bợ thần linh, mà là muốn dùng hành động thực tế để nhắc thần linh hiểu và thể theo ước vọng của con người.
- Theo ông, lễ hội liệu có vai trò gì trong việc gắn kết mối quan hệ giữa các cá nhân trong một tập thể cũng như giữa cá nhân với cá nhân?
- Lễ hội nhắc nhở con người phải yêu quý cộng đồng dân tộc, ít nhất là cộng đồng làng xã. Điều này có ý nghĩa rất lớn vì người Việt Nam là cư dân lúa nước, phương thức sản xuất chung là “con trâu đi trước, cái cày theo sau”. Những yếu tố tiểu nông như vậy rất dễ "giằng" con người ra khỏi tập thể, thúc đẩy tính cá nhân của họ. Nếu điều ấy diễn ra, tính cộng đồng sẽ dần bị mất đi và đó là một điều nguy hiểm.
Các lễ hội hàng năm thường được tính và tổ chức vào những mốc thời gian thiêng và không gian thiêng. Niềm tin vào các đấng thần linh sẽ giúp kéo con người ra khỏi tính cá nhân và đề cao tính cộng đồng, giúp họ thoát khỏi sự tủn mủn, vụn vặt của tâm hồn cá thể. Hơn thế, từ thế kỷ 16, 17, nền kinh tế nước ta không chỉ dừng lại ở nền kinh tế nông nghiệp mà đã phát triển thành nền kinh tế thương mại hay thủ công nghiệp v.v...
Sự thay đổi về chất của nền kinh tế ấy đã thúc đẩy sự phát triển của xã hội, song mặt trái của nó lại ảnh hưởng khá tiêu cực tới mối quan hệ giữa người với người. Lễ hội có vai trò kéo người ta quay lại mối quan hệ hàng xóm láng giềng theo kiểu "bán anh em xa, mua láng giềng gần". Láng giềng gần ở đây được quy định bởi hương ước. Lễ hội, với những hương ước của nó, là dịp để người ta trở thành một cộng đồng thống nhất.
- Ông nói không nên tăng hội, giảm lễ, phải chăng phần "hội" trong các ngày xuân ít quan trọng và chỉ để vui chơi, giải trí?
- Tôi cho rằng, không có nội dung gì trong lễ hội chỉ đơn thuần mang ý nghĩa trò chơi. Rất ít khi, các trò diễn nằm ngoài yếu tố thần linh và sự giáo dục con người. Chẳng hạn, người ta đốt pháo, đánh trống là để nhắc cho thần linh hãy nổi sấm lên, gọi mây về, cho mưa xuống để cư dân có vựa nước no đủ. Hoặc múa rồng bao giờ cũng có con hổ vàng. Lúc đó con rồng ở tầng trên và con hổ ở tầng dưới. Rồng là mây, đao của nó là sấm chớp, nó múa là biểu hiện sự vần vũ của bầu trời. Con hổ ở tầng dưới, là thần linh cai quản mặt đất và có một sức mạnh vô biên. Do vậy, múa rồng biểu hiện sự kết hợp để muôn loài sinh sôi, đó là tư duy nông nghiệp, cầu no đủ và phồn thực.
 |
| Thi giã bánh giày tại lễ hội Hương Nha, Phú Thọ. Ảnh: Trung Kiên |
Trong khi đó, lễ hội chọi trâu lại vừa gắn với văn hoá Việt, vừa gắn với văn hoá đồng bằng, là biểu tượng cho sự vận động của thuỷ triều, hay của mặt trăng. Với thuỷ triều là gắn với những con thuyền ra biển khơi, còn với mặt trăng là gắn với vị thần nông nghiệp đảm bảo cho các vụ mùa bội thu.
- Giáo sư có nhận xét gì về những trò diễn đang được đưa vào lễ hội hiện nay, cũng như một số trò mê tín dị đoan rút xăm, xem quẻ bói... trong nhiều lễ hội?
- Rất nhiều trò diễn cổ xưa tưởng là trò vui nhưng đằng sau đó thể hiện những ước vọng, tín ngưỡng muôn đời, muôn thuở; đều gắn với những lối ứng xử đã đặt ra. Bây giờ, lễ hội thường có bóng chuyền hay bóng đá..., là những trò lúc nào cũng chơi được. Tôi thực sự không hiểu tại sao ghép những trò này vào lễ hội vì chúng đang làm nhạt nhòa những cái thiêng liêng...
Sự không hiểu thấu đáo về lễ hội đang là một phần lý do để mê tín dị đoan núp bóng tín ngưỡng. Đáng buồn là sự núp bóng ấy lại rất dễ tìm được cách thích ứng với những mặt trái trong nền kinh tế thị trường. Tôi nói nôm na thế này, khi đất nước thực hiện nền kinh tế thị trường, những trật tự và nhận thức cũ dần bị phá bỏ hoặc rơi vào lãng quên, trong khi những nhận thức và trật tự mới không dễ dàng hình thành ngay. Đó là thời điểm để nảy sinh những tiêu cực, mà chuyện mê tín dị đoan là một ví dụ.
- Theo giáo sư, chúng ta có thể tìm một ranh giới xác định giữa tín ngưỡng và mê tín dị đoan?
- Rất nhiều nhà nghiên cứu của thế giới đều nhận xét rằng, tín ngưỡng và mê tín dị đoan là hai thế lực “bú” chung bầu sữa mẹ. Đó là hai cô giá đẹp, nếu đi đúng đường thì sẽ thuỳ mị, đoan trang; còn không là đỏng đảnh. Chúng ta phải hạn chế vai trò của cô gái đỏng đảnh và đề cao vai trò của cô gái đoan trang, thuỳ mị. Tuy nhiên, điều này phụ thuộc vào chính mỗi con người, vào nhận thức mà trách nhiệm trước hết là ở ngành văn hoá và chính quyền địa phương. Nếu cô gái đỏng đảnh chiếm thế thượng phong thì sẽ gây nên tai hoạ, trong khi cô gái thuỳ mị sẽ là người đề cao trí tuệ, đề cao sự hiểu biết. Chỉ có hiểu biết thì mới đưa người khác đi đúng đường, đúng lối – không chỉ là bản sắc dân tộc, mà còn trên con đường tiến về phía trước.
Theo Thái Linh (Đất Việt)
