Để chuẩn bị cho đà tăng trưởng bứt phá trong năm bản lề 2026, việc khơi thông dòng vốn đầu tư công đang trở thành yêu cầu cấp thiết hơn bao giờ hết. Đây là chủ đề nóng được các chuyên gia kinh tế, cộng đồng doanh nghiệp và cơ quan quản lý tập trung "mổ xẻ" tại tọa đàm do Tạp chí Diễn đàn Doanh nghiệp (dưới sự chỉ đạo của VCCI) tổ chức chiều 23-12.
Chuyển trọng tâm từ giải ngân sang hiệu quả vòng đời
Ông Võ Tân Thành, Phó Chủ tịch VCCI, dẫn chứng tổng chi đầu tư phát triển giai đoạn 2026-2030 dự kiến đạt mức kỷ lục 8,5 triệu tỉ đồng. Dòng vốn khổng lồ này được kỳ vọng sẽ hiện thực hóa các siêu dự án như đường sắt tốc độ cao Bắc - Nam hay 5.000 km đường cao tốc. Tuy nhiên, ông Thành cảnh báo nếu chỉ chạy theo mục tiêu giải ngân thuần túy mà bỏ quên chất lượng, nền kinh tế sẽ lỡ nhịp tái cấu trúc.
Dẫn chứng từ khung đánh giá PIMA của Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF), TS Đỗ Thiên Anh Tuấn chỉ ra nghịch lý là Việt Nam làm khá tốt khâu hoạch định chiến lược nhưng lại yếu ở khâu thực thi và đánh giá sau dự án.
TS Đỗ Thiên Anh Tuấn dẫn chứng sự gián đoạn tiến độ giải ngân trong quý III-2025. Thời điểm này, việc sáp nhập đơn vị hành chính cấp tỉnh có hiệu lực từ ngày 1-7-2025 khiến bộ máy lúng túng, hồ sơ pháp lý bị ngưng trệ, làm tỉ lệ giải ngân đi ngang trong nhiều tháng liền.
Theo TS Tuấn, hệ thống hiện thiếu vắng cơ chế đánh giá hậu dự án thực chất. Rất nhiều công trình sau khi khánh thành bị bỏ quên khâu vận hành, bảo trì (O&M), dẫn đến xuống cấp nhanh hoặc khai thác dưới công suất.
"Chính phủ cần thay đổi tư duy điều hành, không nên chỉ tập trung vào con số tỉ lệ giải ngân theo năm tài khóa mà phải quản trị hiệu quả theo vòng đời dự án. Nếu không có cơ chế hậu kiểm và rút kinh nghiệm nghiêm túc, những sai lầm trong chọn thầu hay đội vốn sẽ lặp lại", TS Tuấn kiến nghị.
Đồng tình với nhận định trên, TS Phạm Viết Thuận, Viện trưởng Viện Kinh tế Tài nguyên và Môi trường TP.HCM, chỉ ra thực trạng vốn đang phải chờ dự án. Theo ông Thuận, nguyên nhân không nằm ở thiếu tiền mà ở sự chuẩn bị dự án quá sơ sài. Nhiều dự án được ghi vốn nhưng hồ sơ chưa đủ điều kiện, dẫn đến tình trạng "tiền nằm đó mà không tiêu được".
Ông Thuận nhấn mạnh yếu tố con người là rào cản lớn nhất. Đó là tâm lý sợ sai, sợ trách nhiệm của một bộ phận người đứng đầu cùng năng lực hạn chế của các ban quản lý dự án, tư vấn. Bên cạnh đó, các quy định về ODA của nhà tài trợ chưa tương thích với luật pháp Việt Nam, định mức chi phí chưa cập nhật kịp thời đã bó buộc tiến độ. Vị Viện trưởng kiến nghị cần quy trách nhiệm cá nhân rõ ràng và chuẩn hóa năng lực đội ngũ làm công tác đầu tư công.
Xóa rào cản vật liệu và pháp lý
Không chỉ vướng về cơ chế con người, các dự án còn thiếu vật liệu xây dựng trầm trọng. Ông Phan Tấn Đạt, Chủ tịch Hiệp hội Công nghiệp khoáng sản TP.HCM, nêu nghịch lý tại khu vực Đông Nam Bộ. Khu vực này có trữ lượng đá xây dựng quy hoạch lên tới hàng tỉ mét khối nhưng các mỏ lại không thể khai thác hết công suất.
Ông Đạt chỉ rõ sự xung đột pháp lý đang trói chân doanh nghiệp. Nghị quyết 66 cho phép nâng công suất khai thác phục vụ dự án cấp bách mà không cần thủ tục phức tạp nhưng Nghị định 193 lại yêu cầu phải điều chỉnh thiết kế cơ sở. Điều này tạo ra vòng luẩn quẩn thủ tục khiến chính sách ưu đãi khó đi vào cuộc sống.
Hiệp hội kiến nghị cho phép các mỏ đang hoạt động được mở rộng khai thác xuống sâu mà không cần đấu giá. Đồng thời, Nhà nước cần giao "đất sạch" khi đấu giá quyền khai thác để tránh việc doanh nghiệp trúng thầu nhưng bất lực vì không thỏa thuận được đền bù với dân.
Đại diện doanh nghiệp, ông Lâm Hiện Đạt, Phó Tổng giám đốc Vicem Hà Tiên, chia sẻ khó khăn trong việc tận thu khoáng sản đi kèm. Dù chỉ là đất đá thải có thể dùng làm vật liệu san lấp cho cao tốc nhưng doanh nghiệp phải làm lại quy trình xin phép từ đầu rất lãng phí thời gian. Ông đề xuất áp dụng cơ chế đặc thù để chuyển đổi mục đích sử dụng nguồn vật liệu này ngay lập tức.
Ghi nhận các kiến nghị, ông Đậu Anh Tuấn, Phó Tổng Thư ký VCCI, mang đến những tín hiệu tích cực về sự chuyển biến thể chế. Năm 2025 được ghi nhận là năm kỷ lục về lập pháp với hàng loạt sửa đổi trong Luật Đất đai và Luật Đầu tư công. Những quy định mới như rút ngắn thời gian thông báo thu hồi đất, tách khâu giải phóng mặt bằng thành dự án độc lập hay cho phép quy trình "vừa thiết kế vừa thi công" đối với dự án khẩn cấp đang được kỳ vọng sẽ khơi thông dòng vốn đầu tư công trong năm 2026.
Gỡ nút thắt pháp lý và giá cả vật liệu xây dựng
Hiện nay, Luật Khoáng sản 2010 đang quản lý vật liệu xây dựng thông thường chặt chẽ như khoáng sản quý hiếm, khiến thủ tục cấp phép bị kéo dài qua nhiều khâu. Trong khi đó, giá cả lại bị thả nổi, dẫn đến tình trạng khan hiếm, găm hàng ép giá khi nhu cầu tăng đột biến.
Bất cập lớn nhất là các địa phương công bố giá không sát thực tế thị trường, khiến nhà thầu thua lỗ nặng, buộc phải thi công cầm chừng hoặc thậm chí bỏ hợp đồng. Dù đã có cơ chế đặc thù giao mỏ trực tiếp cho nhà thầu, việc triển khai thực tế vẫn rất chậm do vướng mắc trong giải phóng mặt bằng và thỏa thuận giá đất với người dân.
Để giải quyết căn cơ, cần chính sách khuyến khích doanh nghiệp chủ động điều phối nguồn cung liên vùng, đồng thời công bố giá vật liệu đúng diễn biến thị trường.
Ông Nguyễn Thế Minh, Phó Cục trưởng Cục Kinh tế - Quản lý đầu tư xây dựng (Bộ Xây dựng)
