Sáng 28-11, Bộ KH&CN, Văn phòng các chương trình trọng điểm cấp nhà nước tổ chức hội thảo khoa học “Đổi mới và hoàn thiện thể chế nhằm bảo đảm phát triển nhanh và bền vững ở Việt Nam: Những vấn đề lý luận và kinh nghiệm thực tế”.
Đặc thù càng nhiều chứng tỏ thể chế càng có vấn đề
Tại đây, TS Chu Thị Hoa, Phó viện trưởng Viện chiến lược và khoa học pháp lý, Bộ Tư pháp cho rằng câu chuyện “kinh điển” ở đây có lẽ là vấn đề ở tư duy lập pháp. Nếu luật pháp ban hành không có tính dẫn dắt thì các chính sách sẽ rượt đuổi nhau.
Bà đề cập đến câu chuyện về phân cấp hiện nay, có nhiều điểm không rõ ràng dẫn đến câu chuyện các địa phương xin nhau cơ chế đặc thù. Dần dà, tính “đặc thù” trở thành đại trà hóa và cào bằng. Đây là điều nguy hại trong câu chuyện lập pháp.
Cũng theo TS Chu Thị Hoa, tư duy lập pháp cũng làm thay đổi cán cân cạnh tranh về thể chế. Bà phân tích thêm, ta cứ kêu gọi “đại bàng” nhưng nếu không thay đổi tư duy luật pháp thì chim sẻ cũng bay đi. Nêu dẫn chứng trong lĩnh vực start-up, nhiều công ty kinh doanh hoàn toàn ở Việt Nam nhưng pháp nhân công ty lại ở Singapore hay nước khác, cũng chỉ vì thể chế ở ta còn nhiều vướng mắc.
Bà cho biết, bản thân bà đang tham gia vào quá trình xây dựng luật đô thị và có vấn đề từ thực tiễn mà trong dự thảo luật chưa trả lời được. Đó là vấn đề về hạ tầng ngầm, không gian ngầm, chưa có bộ luật nào có thể giải quyết quy định quyền tài sản của không gian ngầm đó, sâu bao nhiêu, rộng bao nhiêu…
Bà khẳng định đó là quyền tài sản nhưng chưa đưa vào lưu thông được, các cơ quan lập pháp liên quan đến quyền sở hữu tài sản đang nợ câu trả lời. Vì vậy, điểm nghẽn về tài sản và quyền tài sản không đưa vào lưu thông được thì đó chính là điểm nghẽn.
Theo TS Hoa, lời giải cho tất cả các điểm nghẽn hiện nay chính là tư duy lập pháp, phải mạnh dạn để đưa ra được chính sách đủ sức dẫn dắt và tạo sự phát triển.
Dẫn chứng thêm, bà cho hay đất nước Hàn Quốc trong quá trình thực hiện mô hình sandbox, với những vấn đề chưa biết thì họ cho làm, cơ quan nhà nước cùng với doanh nghiệp vừa làm vừa học, nhưng sẽ có cơ chế chịu trách nhiệm. Chính điều này đã giúp Hàn Quốc hay nhiều nước khác thành công với mô hình sandbox còn Việt Nam thì không.
PGS.TS Nguyễn Tất Viễn, nguyên Uỷ viên thường trực Ban chỉ đạo cải cách tư pháp Trung ương cho rằng, nếu cứ cho cơ chế đặc thù nhiều quá thì sẽ phá vỡ tính thống nhất của pháp chế. Về thể chế, ông cũng cho rằng cần có sự đồng bộ giữa các địa phương với nhau.
“Cơ chế đặc thù càng nhiều chứng tỏ thể chế càng có vấn đề. Vì muốn phá rào, mà phá rào ở quy mô toàn quốc nên cứ xin đặc thù”- GS.TS Hoàng Thế Liên, chủ nhiệm chương trình trao đổi ý kiến.
Theo ông, việc đổi mới là cần thiết nhưng phải làm từng bước vững chắc để ổn định chính trị, xã hội, không gây sốc toàn bộ các hoạt động của xã hội. Chính vì vậy, không thể có giải pháp chung cho cả nước mà chỉ chọn được một vài địa phương làm thí điểm, nếu hiệu quả sẽ nhân rộng.
“Tư duy một chiếc áo, một cỡ cho tất cả là sai lầm. Cái áo đó có thể vừa vặn với nhiều nơi nhưng không phù hợp với TP.HCM”- GS.TS Hoàng Thế Liên nhấn mạnh.
Phân cấp mạnh hơn về quản lý kinh tế, phù hợp với địa phương
PGS.TS Võ Tất Thắng, Đại học Kinh tế TP.HCM nhìn nhận vấn đề ở góc độ phân cấp quản lý kinh tế. Theo ông, đây là một chủ đề quan trọng trong quản trị công, đặc biệt đối với các nền kinh tế chuyển đổi như Việt Nam.
Trong bối cảnh toàn cầu hóa và hội nhập kinh tế, việc phân định rõ trách nhiệm và quyền hạn giữa các cấp chính quyền là cần thiết để nâng cao hiệu quả quản trị và phát triển bền vững.
Ông Thắng nói, hạn chế của Việt Nam trong phân cấp quản lý kinh tế là chưa tách bạch việc quyết định đầu tư vốn và chi phí hoạt động, thiếu phân cấp quản lý nhân sự giữa các cấp chính quyền, chưa cụ thể hóa nguyên tắc phân quyền bất đối xứng, thiếu tính toàn diện và ổn định trong cơ chế cân bằng tài chính địa phương.
Cùng đó, các quy định về trách nhiệm giải trình của chính quyền địa phương đối với người dân chưa đầy đủ, hiệu quả do hạn chế trong công khai ngân sách, minh bạch thông tin và sự tham gia giám sát của người dân.
Vì vậy, ông cho rằng cần kiểm tra và làm rõ trách nhiệm quản lý kinh tế của các cấp chính quyền từ trung ương đến địa phương, đặc biệt trong các lĩnh vực như đầu tư, ngân sách và quản lý đất đai. Có như thế mới tránh sự chồng chéo và mâu thuẫn, đồng thời phải phân cấp một cách linh hoạt để phù hợp với điều kiện cụ thể của từng địa phương.
Bên cạnh đó, chính quyền địa phương cũng cần được trao quyền tự chủ hơn trong việc tổ chức bộ máy và nhân sự.
Việt Nam cũng cần tăng cường khả năng tự chủ về tài chính cho địa phương bằng cách mở rộng quyền lực trong việc quyết định thuế và phí. Việc đảm bảo nguồn lực tài chính cho các cấp chính quyền là quan trọng để thực hiện nhiệm vụ được giao…
PGS.TS Thắng cho rằng, những vấn đề nêu trên càng trở nên cấp thiết và phức tạp hơn trong bối cảnh có sự thay đổi lớn của Luật Đất đai năm 2024.
Theo quy định mới, chính quyền địa phương được trao thêm quyền lực trong việc quản lý các khâu then chốt như quy hoạch, giao đất, cho thuê đất, thu hồi đất và các thủ tục hành chính liên quan.
Điều này tạo điều kiện cho các địa phương chủ động và linh hoạt hơn trong việc khai thác và sử dụng nguồn tài nguyên đất đai, thúc đẩy đầu tư và tạo nguồn thu mới cho ngân sách địa phương.
PGS.TS Võ Tất Thắng cũng nêu, cái nghẽn quan trọng hiện nay cần quan tâm là về thủ tục hành chính.
Thực tiễn cho thấy, quy trình, thủ tục hành chính quá dài dẫn đến việc cán bộ sợ sai, không chịu giải quyết các vấn đề cho doanh nghiệp với những cái mới phát sinh. Bản thân ông có một quỹ nghiên cứu 9 tỷ đồng, có nhận khoản ODA của chính phủ Úc nhưng tắc từ năm 2020 đến nay chưa thể giải quyết. Thủ tục về tài chính còn phức tạp, mỗi lần thay đổi phải đem ra các bộ cho ý kiến lại nhưng họ thì bảo không liên quan rồi từ nơi này chuyển qua nơi khác.
Nhà nước cũng khuyến khích doanh nghiệp tư nhân nhưng nhóm này lại bị chèn ép bởi các quan hệ thân hữu, sân sau. Trong các cuộc đấu thầu, sân sau luôn thắng.
“Vì vậy nên các doanh nghiệp tư nhân bảo họ không muốn lớn hơn nữa (về quy mô) vì dù có lớn hơn thì họ cũng khó thắng đấu thầu”- PGS.TS Thắng nêu thực tế.
“Cải cách cần phải rõ ràng về thẩm quyền, mạnh mẽ về phân quyền và nâng cao năng lực địa phương, đồng thời đảm bảo tính thống nhất và công bằng.
Sự chỉ đạo từ Trung ương, sự tham gia của hệ thống chính trị và sự ủng hộ của người dân là yếu tố quan trọng để quá trình phân cấp quản lý trở thành động lực cho tăng trưởng bền vững và cải thiện đời sống người dân”- ông nói.
