 |
| Xuân Hợi đang hóa trang vai Phàn Định Công. |
1. Quả thật, dư âm của Liên hoan nghệ thuật Tuồng truyền thống toàn quốc và Festival Tây Sơn Bình Định (vừa diễn ra tại Quy Nhơn hồi cuối tháng 7 đầu tháng 8) còn phảng phất trong không khí lúc nào cũng “hừng hực Tuồng” của nhà hát mang danh nhà soạn Tuồng nổi tiếng của Việt Nam. Nhưng vẻ mệt mỏi, bơ phờ cũng không giấu được trên những khuôn mặt nghệ sỹ, những người vừa trải qua mấy tháng ròng tập luyện để biểu diễn tham gia những sự kiện văn hóa ý nghĩa trên.
Với những công sức và tâm huyết bỏ ra như trên của NSƯT Xuân Hợi, tôi thầm nghĩ thật xứng đáng khi tại Liên hoan Tuồng toàn quốc vừa qua anh là một trong số 3 nghệ sỹ được trao luôn 2 giải lớn: HCV cho vai Vương Quý trong vở “Diễn Võ Đình” và Bằng khen “Thể hiện sáng tạo vai diễn truyền thống” của Hội Nghệ sĩ Sân khấu Việt Nam.
Tham gia diễn vở Sơn Hậu để chúng tôi ghi hình, Xuân Hợi đảm nhiệm hai vai – Quốc công Phàn Định Công và Ngự mã hầu Đổng Kim Lân lúc đã lớn tuổi (NSƯT Minh Ngọc đóng Kim Lân lúc trẻ), đều là hai vai chính rất “nặng” của vở Tuồng cổ mẫu mực này. Vì hóa trang Tuồng là cả một kỳ công nghệ thuật đòi hỏi mất nhiều thời gian nên chúng tôi chủ trương cứ diễn, cứ quay, đến lúc nào diễn viên mệt quá không thể diễn hay được nữa thì mới nghỉ, nên toàn bộ ê kíp làm việc hầu như cả ngày, từ 8 giờ sáng đến gần 11 giờ đêm, chỉ trừ 1 tiếng nghỉ ăn trưa tại chỗ và vài lần nghỉ giải lao ngắn.
 |
| Xuân Hợi trong vai Đổng Kim Lân. |
Theo dõi các nghệ sỹ hát Tuồng, múa Tuồng trên sân khấu với những nào là mão, giáp, hia, râu, trong cái nắng tháng Tám gắt gao của miền Trung, thấy rõ những giọt mồ hôi đang vã ra, rơi xuống sàn diễn, lòng tôi thấy nao nao sự cảm phục, lòng cảm thông và… cả nỗi xót xa.
Xuân Hợi diễn xong vai Phàn Định Công (tức là đến đoạn nhân vật bị chết), vội vàng tẩy trang rồi lại hóa trang cho vai Đổng Kim Lân (của 12 năm sau). Thân hình gầy gò do bị sút cân, lại toàn đóng vai tướng, vai kép, nên Hợi đã phải mặc độn mấy lớp quần áo bên dưới bộ giáp. Trên sân khấu, người xem vẫn được chiêm ngưỡng dáng vẻ đĩnh đạc, oai phong của một lão tướng Phàn Định Công chính trực, hay những động tác vũ đạo mạnh mẽ, đẹp mắt với những câu hát nam, hát khách… của một Đổng Kim Lân vừa dũng mãnh, thông minh, vừa thấm đẫm tình bạn, tình mẹ con…
2. Diễn Tuồng từ khi mới 16 tuổi, đến nay gần đến tuổi 50, trong đó có tròn 30 năm làm diễn viên của Nhà hát Tuồng Đào Tấn, Xuân Hợi đã đạt được nhiều thành tích đáng nể đối với một diễn viên Tuồng chuyên nghiệp: 4 HCV, 3 HCB và các Giải thưởng, Bằng khen cho diễn viên xuất sắc liên tiếp trong các kỳ Hội diễn, Hội thi sân khấu Toàn quốc từ năm 1996 đến nay. Ngoài đời Xuân Hợi sống giản dị, khiêm tốn, còn trong công việc luôn nghiêm túc, luôn phấn đấu không mệt mỏi, hết lòng với từng vai diễn.
Thêm một lần, tôi được chứng kiến Hợi đã làm việc nghiêm túc đến mức nào. Chương trình ghi hình của chúng tôi tưởng rằng hoàn thành sau một ngày làm việc ròng rã, nhưng do một trục trặc nhỏ, lại phải dính sang hôm sau để quay chỉ một lớp không thể thiếu, đó là lớp “Phàn Định Công giáo Tuồng”, chính là lớp của Hợi.
 |
| Xuân Hợi trong vai Phàn Định Công. |
Sáng hôm sau, như kế hoạch, tất cả các bộ phận liên quan tập trung đúng giờ, chờ diễn viên để quay. Nhưng chúng tôi được báo tin: Xuân Hợi đã quá mệt, không thể diễn được. Tôi lo lắng vô cùng, nếu thiếu chỉ một lớp này thôi thì vở Tuồng cổ này coi như không trọn vẹn, mà cả một ê-kíp chờ đợi chưa biết đến bao giờ thì kéo theo bao nhiêu vấn đề khó khăn. Nhưng ngay sau đó tôi được lãnh đạo nhà hát báo rằng: Hợi hứa sẽ cố gắng để tối nay lại diễn được. Cả ngày chỉ ăn cháo và nằm mê mệt, đúng 7 giờ tối, Hợi có mặt ở nhà hát để hoá trang, một công đoạn nghệ thuật đòi hỏi rất nhiều công phu và thời giờ. Tối hôm đó, Hợi mất gần một tiếng đồng hồ để chuẩn bị cho vai diễn, chỉ để cho chúng tôi quay một lớp Tuồng dài không quá ba phút, nhưng là một lớp Tuồng hay và không thể thiếu của một vở Tuồng cổ.
3. Khó có thể tả hết sự xúc động và cả lòng biết ơn của tôi – với tư cách là chủ nhiệm dự án, đối với nghệ sỹ Xuân Hợi và các nghệ sỹ ở đây. Ấy thế nhưng, tôi lại chạnh lòng nghĩ tới một thực tế trớ trêu, sau mỗi suất diễn vất vả là thế, theo chế độ hiện hành thì mỗi diễn viên đóng vai chính cũng chỉ nhận được 50 ngàn đồng thù lao là cao nhất mà thôi. Điều này đối với nhiều người quả thật là khó tin!
Không thể làm ngơ trước một thực tế: một thế hệ nghệ sỹ Tuồng gạo cội nhất đã ra đi, thế hệ được họ trực tiếp truyền nghề nay cũng người mất, người còn nhưng đã hoặc sắp nghỉ hưu, đến thế hệ nghệ sỹ lứa tuổi xấp xỉ Xuân Hợi cũng là những diễn viên còn may mắn khi mới vào nghề kịp được các nghệ sỹ bậc thầy dạy dỗ, nay cũng đã cứng tuổi, mà cái nghề diễn Tuồng nặng nhọc đâu được lâu dài như nghề khác. Thế mà thế hệ tiếp nối tính từ trong Nam ra ngoài Bắc chưa có mấy ai tỏ rõ là “tài năng trẻ đầy triển vọng”!
Đã hàng chục năm nay rồi các nhà hát Tuồng, các đoàn Tuồng tuyển học trò diễn Tuồng khó quá, ngay cả hoạt động ngay trên đất Tuồng nhưng Nhà hát Tuồng Đào Tấn cũng phải về tận các vùng sâu, vùng xa tìm kiếm “mầm non nghệ thuật” mà cũng quá hiếm hoi. Nguyên nhân chính là vì bây giờ các bậc cha mẹ không muốn cho con em mình theo cái nghề lắm gian nan mà lại ít tiền này.
Đáng buồn hơn là nhiều nghệ sỹ Tuồng vốn “con nhà nòi” mấy đời cống hiến cho nghệ thuật Tuồng, thì đến thế hệ 8X, 9X là con cháu của họ hầu hết đều làm nghề khác, chủ yếu là kinh doanh. Nói đâu xa, hầu hết các cặp vợ chồng nghệ sỹ ở Nhà hát Tuồng Đào Tấn là vậy, kể cả Xuân Hợi – Tuyết Mai là con rể, con gái của cố NSND Võ Sỹ Thừa và đã là học trò, đồng nghiệp với ông, nhưng đến người con trai duy nhất của họ thì không theo “nghiệp” Tuồng nữa.
Rời đất Tuồng Bình Định, tôi cứ day dứt với câu hỏi: nghệ thật Tuồng mai rày sẽ ra sao?
Theo Tiến sĩ LÊ THỊ HOÀI PHƯƠNG (TT&VH)
