Chủ tịch Trung Quốc (TQ) Tập Cận Bình thăm Philippines vào tháng 11-2018 đã ký một bản ghi nhớ (MOU) về khai thác chung ở khu vực trong vùng đặc quyền kinh tế (EEZ) của Philippines. Chính quyền Tổng thống Rodrigo Duterte, dù chưa chính thức “bắt tay” với Bắc Kinh nhưng nhiều lần lên tiếng hoan nghênh đề xuất “ăn chia” 60/40 của TQ mà Manila “được” phần lớn hơn.
“Đề xuất (khai thác chung) với tỉ lệ 60/40 nghiêng về phía chúng ta là một khởi đầu tốt. Tôi hy vọng rằng điều này sẽ dẫn tới một kết quả nào đó tích cực, như làm thế nào chúng ta có thể giải quyết một cách hòa bình phán quyết của Tòa Trọng tài” - ông Duterte phát biểu, theo đàiABS-CBN News đưa tin hôm 21-8.
Làm rõ khái niệm “khai thác chung”
Theo ThS Hoàng Việt, chuyên gia nghiên cứu biển Đông, ĐH Luật TP.HCM, cơ sở pháp lý để thực hiện mô hình khai thác chung chính là Công ước Liên Hiệp Quốc về Luật Biển (UNCLOS) 1982. Tuy nhiên, hiện chưa có một khái niệm thống nhất về khai thác chung.
Giới học giả thường dựa vào diễn giải của các học giả Rainer Lagoni và Thomas A. Mensah. Theo đó, có hai trường hợp có thể áp dụng khai thác chung: (i) Khi có một nguồn tài nguyên nằm vắt ngang biên giới biển của các quốc gia liên quan; (ii) Khi nguồn tài nguyên nằm trong khu vực chồng lấn các yêu sách giữa các quốc gia ven biển và chưa thể phân định được. (Xem bảng)
Hình thức khai thác chung cũng rất đa dạng. Có thể là thiết lập một khu vực khai thác chung với các phân khu nhỏ, hay một khu vực phức hợp trong đó gồm nhiều khu vực nhỏ thực hiện các hợp tác khai thác chung giữa các quốc gia liên quan. Các khu vực hợp tác này tùy thuộc vào loại hình hợp tác mà các bên thỏa thuận.
Trong việc thăm dò và khai thác tài nguyên dầu mỏ và khí đốt, có rất nhiều hình thức hợp tác, từ đơn giản đến phức tạp. Các thỏa thuận khai thác chung thường tồn tại dưới ba hình thức: (1) Một quốc gia đứng ra thực hiện khai thác chung; (2) Một liên doanh đứng ra khai thác; (3) Một cơ quan sẽ được các bên trao thẩm quyền để tiến hành khai thác. Trong đó, liên doanh khai thác chung là mô hình được ưa chuộng nhất hiện nay. Mô hình này đòi hỏi các bên liên quan thành lập ra một liên doanh khai thác. Thành viên của liên doanh có thể là các công ty dầu khí quốc doanh của quốc gia đó hoặc các công ty dầu khí đại diện cho các quốc gia tham gia khai thác chung.
Chủ trương khai thác chung với TQ của Tổng thống Duterte rất có thể sẽ gặp nhiều khó khăn khi tham chiếu luật pháp Philippines. Ảnh: AP
Hai trường hợp khai thác chung trên biển
Khai thác chung theo ý đồ TQ
Chính sách “gác tranh chấp, cùng khai thác” của TQ được nhà lãnh đạo Đặng Tiểu Bình đưa ra lần đầu tại Tokyo (Nhật Bản) vào tháng 10-1982.
Chính sách này gồm bốn nội dung: (i) Chủ quyền lãnh thổ là thuộc TQ. (ii) Khi điều kiện cần thiết không xuất hiện để giải quyết toàn diện tranh chấp lãnh thổ, việc thảo luận vấn đề chủ quyền lãnh thổ sẽ tạm gác sang một bên. Việc gác lại tranh chấp chủ quyền lãnh thổ không có nghĩa là từ bỏ chủ quyền. Đó chỉ là tạm gác tranh chấp trong một thời gian. (iii) Lãnh thổ tranh chấp có thể được cùng các bên khai thác. (iv) Mục đích của cùng khai thác là duy trì sự hiểu biết lẫn nhau thông qua sự hợp tác và tạo ra các điều kiện cho việc giải quyết quyền sở hữu lãnh thổ.
Dù TQ đề nghị khai thác chung nhưng nước này vẫn duy trì yêu sách đường chín đoạn phi pháp chiếm gần 80% biển Đông. Bắc Kinh vẫn ngang ngược tuyên bố chủ quyền đối với hai quần đảo Hoàng Sa và Trường Sa (thuộc chủ quyền của Việt Nam) cùng với hai khu vực khác là Pratas (TQ gọi là Đông Sa) và vùng bãi cạn Macclesfield (TQ gọi là Trung Sa).
Phần lớn các khu vực mà TQ dùng đủ sức ép để đề nghị “gác tranh chấp, khai thác chung” đều nằm trên khu vực thuộc EEZ hoặc thềm lục địa của nước khác, điển hình là Philippines và Việt Nam. Như vậy, TQ có hai mục tiêu. Về mặt chủ quyền: TQ muốn biến biển của nước khác thành vùng biển tranh chấp, qua đó từng bước hiện thực hóa yêu sách đường chín đoạn. Về mặt tài nguyên: TQ muốn biến tài nguyên của nước khác thành tài nguyên chung để khai thác.
Chỉ cần một nước bất kỳ chấp nhận “gác tranh chấp, cùng khai thác” là TQ sẽ đạt được thành công bước đầu. Tiếp đó, TQ sẽ dùng sức mạnh để ép các quốc gia còn lại phải thực hiện theo. Hệ lụy là các quốc gia tại khu vực biển Đông sẽ phải khai thác chung với TQ các nguồn tài nguyên nằm trong EEZ hoặc thềm lục địa của chính họ. Trong khi đó theo UNCLOS, các quốc gia đó có đặc quyền trong việc thăm dò, khai thác các nguồn tài nguyên mà không cần chia sẻ cho bất cứ ai.
| Nếu Manila đồng ý cho TQ khai thác chung trong EEZ, đó sẽ là một sự bành trướng thành công của TQ mà không cần nổ súng. Cựu bộ trưởng Ngoại giao Philippines ALBERT DEL ROSARIO Thay vì bắt tay với TQ, Philippines nên triển khai Lực lượng vũ trang Philippines (AFP) để bảo vệ vùng biển của quốc gia, không để lực lượng nước ngoài đến khai thác. Tổng tư lệnh của AFP chính là tổng thống Philippines, người có nhiệm vụ tuân theo hiến pháp, chỉ huy AFP bảo vệ nguồn tài nguyên biển trong EEZ của đất nước mình. Phó Chánh án Tòa án Tối cao Philippines ANTONIO CARPIO Tổng thống Philippines có thể đi đến các thỏa thuận với các tập đoàn nước ngoài liên quan đến các vấn đề về công nghệ hoặc trợ giúp về tài chính. Từ đó Philippines có thể thực hiện các dự án thăm dò, phát triển và sử dụng quy mô lớn đối với các tài nguyên khoáng sản, dầu mỏ và khí đốt tuân theo các quy định của luật pháp. ThS HOÀNG VIỆT, chuyên gia nghiên cứu biển Đông, ĐH Luật TP.HCM |
Luật pháp Philippines không cho phép
Phó Chánh án Tòa án Tối cao Philippines Antonio Carpio nhận định chính phủ Philippines không thể cho phép ngư dân TQ đánh cá ở EEZ của Philippines vì điều đó vi phạm hiến pháp năm 1987, theo báo The Philippine Star hôm 27-7. Theo điều 12 mục 2 của hiến pháp, chính phủ Philippines phải bảo vệ các nguồn tài nguyên ở vùng nước quần đảo, lãnh hải và vùng đặc quyền kinh tế, đồng thời đảm bảo đặc quyền khai thác, sử dụng của người dân Philippines ở đó.
“Người dân Philippines có đặc quyền đánh bắt cá, khai thác dầu khí và các khoáng sản khác trong EEZ của họ. Quyền chủ quyền này thuộc về người Philippines và không có bất kỳ quan chức nào có thể từ bỏ quyền này mà không có sự đồng ý của người dân” - ông Carpio khẳng định.
Vị này viện dẫn thêm điều 1 của hiến pháp Philippines, đồng thời nhắc lại phán quyết của Tòa Trọng tài 2016. Từ đó ông Carpio khẳng định khu vực mà Philippines có chủ trương khai thác chung với TQ nằm hoàn toàn trong EEZ của Philippines, tức là hoàn toàn thuộc chủ quyền của Philippines, nên Manila không thể cho phép Bắc Kinh khai thác chung.
Theo chuyên gia Hoàng Việt, liên quan khai thác chung, khoản 2 điều 12 của hiến pháp năm 1987 Philippines quy định: “Tất cả đất đai, tài nguyên nước, khoáng sản, mỏ than, dầu mỏ, khí đốt và các tài nguyên thiên nhiên khác thuộc sở hữu của nhà nước. Việc thăm dò, phát triển và sử dụng các nguồn tài nguyên thiên nhiên này phải được dưới sự kiểm soát hoàn toàn và sự giám sát đầy đủ của nhà nước. Nhà nước có thể đảm nhận trực tiếp việc thực hiện các hành động này hoặc có thể đưa vào các sản phẩm hợp tác chung, liên doanh hoặc thỏa thuận chia sẻ sản phẩm với các công dân Philippines, hoặc hợp tác, liên kết với ít nhất 60% số vốn thuộc sở hữu của các công dân.
Báo The Philippine Star dẫn lời các thượng nghị sĩ Philippines khẳng định Tổng thống Duterte không có thẩm quyền cho phép người nước ngoài khai thác tài nguyên trong EEZ của Philippines. Đồng tình, cựu bộ trưởng Ngoại giao Philippines Albert del Rosario nhấn mạnh nếu để TQ đánh bắt trong EEZ Philippines, điều đó sẽ vi hiến. Trong khi đó, thượng nghị sĩ Panfilo Lacson đã lên tiếng chỉ trích người phát ngôn tổng thống Philippines Salvador Panelo khi vị này tuyên bố: TQ có thể đánh bắt cá trong EEZ của Philippines bởi hai nước là bạn của nhau.
