BLTTHS 2015: tranh tụng đâu chỉ tại tòa?

Việc đưa nguyên tắc tranh tụng vào BLTTHS 2015 đã khẳng định là bên cạnh việc giữ lại các quy định cũ theo mô hình tố tụng thẩm vấn, nhà làm luật đã tiếp thu, bổ sung những tinh hoa của mô hình tố tụng tranh tụng - mô hình mà nhiều quốc gia như Anh, Mỹ, Úc, Singapore… đang vận hành - nhằm đáp ứng nhu cầu cải cách tư pháp, hội nhập.

BLTTHS 2015 vẫn chỉ mới xác định hoạt động tranh tụng tại phiên tòa. Ảnh minh họa: GIA TUỆ

Khẳng định nguyên tắc tranh tụng

Đây chính là tiền đề mở ra những thay đổi trong nhận thức, trong cách thiết kế soạn thảo các chương, mục, điều luật cụ thể ở các phần sau của bộ luật theo hướng công bằng, bình đẳng giữa bên buộc tội và gỡ tội, nâng cao tính độc lập, trọng tài của tòa án.

Đi vào các chương, dễ dàng nhận thấy BLTTHS 2015 đã chú trọng tăng quyền cho bị can, bị cáo, người bào chữa nhằm đảm bảo quyền gỡ tội cho các chủ thể này. Cụ thể, bị can, bị cáo có một số quyền im lặng, quyền đưa ra chứng cứ, tiếp cận đọc, ghi chép bản sao hồ sơ vụ án… để bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của mình. Đặc biệt, một số quyền năng quan trọng phục vụ cho việc tranh tụng như quyền thu thập, kiểm tra, đánh giá chứng cứ cũng đã được trao cho người bào chữa (trước đây chưa có tiền lệ). Những rào cản về trình tự, thủ tục gặp mặt bị can, bị cáo, đọc hồ sơ, cấp giấy chứng nhận bào chữa được thay thế bằng thủ tục đăng ký bào chữa gọn nhẹ cũng tạo điều kiện hành nghề cho bên gỡ tội...

Bên cạnh đó, bộ luật cũng đã trao cho thẩm phán, tòa án một số quyền năng trước đây chỉ dành cho CQĐT như quyền thu thập chứng cứ, trưng cầu giám định, định giá, thực nghiệm điều tra... nhằm bảo đảm sự độc lập, không lệ thuộc vào chứng cứ do CQĐT, VKS cung cấp. Bộ luật cũng dành hẳn một mục với nhiều điều khoản mới quy định chi tiết về thủ tục tranh tụng trong xét xử, giúp vai trò trung tâm của tòa án được nâng lên, đồng thời là công cụ giúp HĐXX điều hành phiên tranh tụng giữa bên buộc tội và gỡ tội đi vào thực chất.

Vẫn chỉ tranh tụng tại phiên tòa

Tuy nhiên, bên cạnh những điểm tiến bộ, BLTTHS 2015 vẫn còn nhiều vấn đề cần bàn.

Trước hết, điều đáng tiếc là nhà làm luật thiết kế nguyên tắc tranh tụng trong BLTTHS 2015 chưa bao quát hết các hoạt động tranh tụng trong thực tiễn. Cụ thể, theo nội dung diễn giải của cụm từ “tranh tụng trong xét xử được bảo đảm” trong bộ luật mới thì dường như chúng ta chỉ xác định, chú trọng hoạt động tranh tụng tại phiên tòa mà thôi. Trong khi đó, thực tiễn hoạt động tranh tụng không phải đợi cho đến khi xét xử mới xuất hiện, mới cần quan tâm. Nhiều vụ án, hoạt động tranh tụng giữa bị can, bị cáo, bên gỡ tội với bên buộc tội xuất hiện ngay khi khởi tố, điều tra, truy tố. Ở giai đoạn này, bên gỡ tội đã có thể đưa ra quan điểm, luận cứ gỡ tội tới CQĐT, VKS. Ở chiều ngược lại, CQĐT, VKS có thể phản bác nhưng cũng không ít vụ, các cơ quan này đã chấp nhận quan điểm của bên gỡ tội và đình chỉ điều tra bị can, đình chỉ giải quyết vụ án. Đặc biệt so với trước đây, khi quyền hạn của bị can, người bào chữa theo bộ luật mới đã được nâng lên tương đối bình đẳng so với bên buộc tội thì hoạt động tranh tụng trong giai đoạn tiền xét xử sẽ còn sôi động hơn nữa.

Một vấn đề khác là quyền đọc, ghi chép bản sao hồ sơ vụ án của bị can, bị cáo được quy định trong BLTTHS 2015 là quy định thiết thực, phù hợp hoàn cảnh của nước ta khi không phải bị can, bị cáo nào cũng có điều kiện hoặc cần nhờ người bào chữa. Nhưng đúng ra nhà làm luật cần phải quy định cụ thể trình tự, thủ tục đọc, nghiên cứu hồ sơ ngay trong bộ luật thì lại giao cho cơ quan tố tụng ban hành hướng dẫn. Nghĩa là việc tiếp cận hồ sơ vụ án của bị can, bị cáo có khả thi hay không còn phải tiếp tục chờ đợi xem trong hướng dẫn chính thức sẽ như thế nào. Thực tiễn, giới luật sư, luật gia đã từng gặp những khó khăn trong việc cấp giấy chứng nhận bào chữa, đọc, phôtô, nghiên cứu hồ sơ trong suốt thời gian dài chỉ vì những hướng dẫn không rõ ràng của các cơ quan tố tụng trước đây.

Cuối cùng, BLTTHS 2015 giao thêm một số quyền hạn cho tòa án, trong đó nổi lên quyền tòa án được phép xét xử tội danh có khung hình phạt nặng hơn tội danh mà VKS truy tố, sau khi đã trả hồ sơ để điều tra bổ sung mà cơ quan này vẫn không truy tố theo tội danh mới. Đúng là chúng ta không nên bê nguyên xi các điều luật của mô hình tố tụng tranh tụng (trong mô hình đó, tòa án chỉ đóng vai là trọng tài phân xử) mà chỉ nên chọn những điểm phù hợp cho mô hình tố tụng của ta. Tuy nhiên, việc giao quyền xét xử với tội danh nặng hơn, không được cơ quan công tố truy tố, dẫn đến viễn cảnh tòa án “vừa được đá bóng vừa được thổi còi”. Điều này chưa phù hợp với lẽ công bằng, cũng như chưa chắt lọc hết tinh túy của mô hình tranh tụng mà chúng ta đang hướng tới.

Nguyên tắc “tranh tụng trong xét xử được bảo đảm”

Trong quá trình khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử, điều tra viên, kiểm sát viên, người khác có thẩm quyền tiến hành tố tụng, người bị buộc tội, người bào chữa và người tham gia tố tụng khác đều có quyền bình đẳng trong việc đưa ra chứng cứ, đánh giá chứng cứ, đưa ra yêu cầu để làm rõ sự thật khách quan của vụ án.

Tài liệu, chứng cứ trong hồ sơ vụ án do VKS chuyển đến tòa án để xét xử phải đầy đủ và hợp pháp. Phiên tòa xét xử vụ án hình sự phải có mặt đầy đủ những người theo quy định của bộ luật này, trường hợp vắng mặt phải vì lý do bất khả kháng hoặc do trở ngại khách quan hoặc trường hợp khác do bộ luật này quy định. Tòa án có trách nhiệm tạo điều kiện cho kiểm sát viên, bị cáo, người bào chữa, những người tham gia tố tụng khác thực hiện đầy đủ quyền, nghĩa vụ của mình và tranh tụng dân chủ, bình đẳng trước tòa án.

Mọi chứng cứ xác định có tội, chứng cứ xác định vô tội, tình tiết tăng nặng, tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự, áp dụng điểm, khoản, điều của BLHS để xác định tội danh, quyết định hình phạt, mức bồi thường thiệt hại đối với bị cáo, xử lý vật chứng và những tình tiết khác có ý nghĩa giải quyết vụ án đều phải được trình bày, tranh luận, làm rõ tại phiên tòa.

Bản án, quyết định của tòa án phải căn cứ vào kết quả kiểm tra, đánh giá chứng cứ và kết quả tranh tụng tại phiên tòa.

(Theo Điều 26 BLTTHS 2015) 

Đừng bỏ lỡ

Video đang xem nhiều

Đọc thêm