Chuyến tàu đặc biệt trở về với chứng nhân vàng son đường sắt Việt Nam

Tháng 11 này, chuyến tàu di sản đặc biệt trong khuôn khổ Lễ hội Thiết kế sáng tạo Hà Nội sẽ mang du khách đến Nhà máy Xe lửa Gia Lâm, cũng chính là đưa họ trở về thời vàng son của ngành đường sắt Việt Nam.

Ẩn mình trong không gian sầm uất của phố phường Hà Nội, Nhà máy Xe lửa Gia Lâm, một di sản công nghiệp có quy mô bậc nhất từ thời Pháp thuộc, như một gã khổng lồ đứng nghiêm trang, lặng lẽ quan sát thế giới xung quanh trong một thế kỷ qua.

Từng được coi như một trong ba nhà máy xe lửa lớn nhất Việt Nam, Nhà máy Xe lửa Gia Lâm giờ đây đã hoen rỉ trong hoài niệm của những huy hoàng xưa cũ, dường như đang chờ đợi chuyến xe sứ mệnh cuối cùng.

Nhân chứng sống

Nhà máy Xe lửa Gia Lâm được thực dân Pháp xây dựng vào năm 1905, nhằm làm 'đòn bẩy' cho ngành công nghiệp đường sắt thời đó.

Nhà máy nằm tại giao điểm của 4 tuyến đường sắt phía Bắc: Gia Lâm - Đồng Đăng (163km, đi vào hoạt động năm 1902), Hà Nội - Hải Phòng (102km, hoạt động năm 1902), Hà Nội - Lào Cai (296km, hoạt động năm 1901; mở rộng đến Việt Trì năm 1903, đến Yên Bái năm 1904) và Hà Nội - Bến Thủy (326km, đi vào hoạt động năm 1905).

Theo nhà sử học, nhà nghiên cứu người Anh Tim Doling, ban đầu, nhà máy được xây dựng như một kho cơ khí, nơi bảo dưỡng và sửa chữa các đầu máy xe lửa. Nhưng xuyên suốt chiều dài lịch sử kháng chiến, nhà máy đã hoàn thành nhiệm vụ của mình như một “nhân chứng sống”.

Trong giai đoạn 1943 – 1945, công nhân nhà máy đã đứng ra điều hành phong trào đấu tranh cách mạng giành lại quyền kiểm soát từ tay người Nhật.

Năm 1954, công nhân nhà máy nắm bắt được ý đồ người Pháp muốn chuyển toàn bộ máy móc vào miền Nam nên đã từ chối tham gia quá trình này. Ngay sau khi chính phủ Việt Nam giành được quyền kiểm soát lại Hà Nội vào tháng 10-1954, Nhà máy Xe lửa Gia Lâm đã vận hành trở lại vào ngày 10-10 dưới sự quản lý của chính phủ mới, với quy mô 430 công nhân.

Năm 1960, toa tàu diesel đầu tiên mang tên Độc Lập được nghiên cứu, thiết kế và chế tạo thành công bởi công nhân tên Quang Thành thuộc Nhà máy Xe lửa Gia Lâm.

Trong giai đoạn từ 1965-1968, nhà máy đã trải qua 6 cuộc không kích lớn. Nhiều khu vực của nhà máy bị bom Mỹ tàn phá. Trong 4 năm này, dù bị không kích nhưng nhà máy vẫn đạt chỉ tiêu đề ra khi sửa chữa 100 đầu máy, 600 toa tàu; phát minh 100 đầu máy xe lửa, nâng cấp 200 toa tàu, 115 cây cầu để đảm bảo cơ sở hạ tầng quốc gia phục vụ chiến tranh.

Nhà máy không chỉ có nhiệm vụ chuyển hàng hóa, với mạng lưới đại lý rộng khắp, mà còn góp phần vào sự dịch chuyển của các nền văn hóa và tư tưởng tiến bộ đi khắp Việt Nam.

'Đánh thức' Nhà máy xe lửa Gia Lâm đang tạm 'ngủ yên'

Sau giai đoạn thịnh vượng cuối thế kỷ XX, cùng với sự đi xuống của ngành đường sắt, Nhà máy Xe lửa Gia Lâm bắt đầu rơi vào cảnh khó khăn. Doanh thu trước đây chủ yếu đến từ việc đóng đầu máy, toa xe... đã sụt giảm đáng kể khi tàu hỏa không thể cạnh tranh được với những loại hình vận tải khác.

Để bắt kịp nhịp sống hiện đại hóa, công nghiệp hóa, người dân thủ đô đã lựa chọn những phương tiện tiện lợi hơn. Từ lẽ đó, Nhà máy xe lửa Gia Lâm đã lặng lẽ lui dần về phía sau cùng với ngành đường sắt.

Tưởng chừng Nhà máy Xe lửa Gia Lâm sẽ chìm vào quên lãng nhưng bất chợt vị “chứng nhân” lịch sử ấy bỗng bất ngờ được nhắc đến. Với những ai từng gắn bó với nhà máy này, khi gợi nhớ về nó, đều trào dâng những cảm xúc khó tả.

Có thể, trong tương lai gần, những di sản lịch sử để lại của Nhà máy sẽ bị di dời và có nguy cơ bị bào mòn dưới áp lực tái phát triển đô thị. Tuy nhiên, không chỉ người dân Hà Nội mà nhân dân Việt Nam luôn tin và kỳ vọng Nhà máy xe lửa Gia Lâm sẽ lại “hồi sinh”.