Chúng tôi xin giới thiệu tới bạn đọc bài viết của TS NGUYỄN MINH HẰNG - Trưởng bộ môn tranh tụng dân sự Học viện Tư pháp.
Xung quanh vấn đề kiện tập thể, Pháp Luật TP.HCM tiếp tục nhận được nhiều ý kiến của các chuyên gia. Hiện nay, pháp luật dân sự và pháp luật tố tụng dân sự đều chưa có quy định rõ ràng về vấn đề khởi kiện tập thể.
Mở rộng hình thức khởi kiện tập thể
Điều 162 Bộ luật Tố tụng dân sự quy định về chủ thể được khởi kiện vì lợi ích công nhưng lại không hề đề cập đến những trường hợp cụ thể như vụ Vedan. Cạnh đó, các quy phạm pháp luật về quyền khởi kiện do thiệt hại bởi ô nhiễm môi trường, vi phạm vệ sinh an toàn thực phẩm… cũng rất sơ sài. Trong khi các vụ việc có tính chất tương đồng nhau, thiệt hại do cùng một chủ thể gây ra hoàn toàn có thể gộp lại để xem xét nhằm giảm bớt gánh nặng cho hệ thống tòa, giảm bớt tốn kém cho các bên tham gia tố tụng.
Trong thời gian tới, các dạng tranh chấp kiểu này sẽ không còn là chuyện cá biệt. Để giải quyết triệt để, các nhà làm luật cần phải có sự sửa đổi, bổ sung luật. Đó là mở rộng quy định thêm hình thức khởi kiện tập thể trong một số trường hợp đặc biệt như kiểu Vedan. Chỉ có như vậy thì quyền lợi người dân mới được đảm bảo, đúng như mục tiêu và bản chất của một hệ thống luật nói chung mà chúng ta đang hướng tới.
Đánh động ý thức, trách nhiệm xã hội
Theo tôi, trong vụ Công ty Vedan xả thải, các bên đang cần có hướng dẫn tạm thời của TAND Tối cao để đơn giản hóa các thủ tục tố tụng, tạo điều kiện thuận lợi cho người dân tự bảo vệ quyền và lợi ích cho mình. Nhưng do pháp luật tố tụng dân sự chưa có quy định nên chắc chắn sẽ rất khó khăn để hướng dẫn của TAND Tối cao vừa đảm bảo phù hợp với quy định của pháp luật, vừa đảm bảo được quyền lợi của người dân.
Trước yêu cầu cấp thiết hiện nay, trước mắt chúng ta nên đưa ngay cơ chế khởi kiện tập thể và ghi nhận chủ thể được khởi kiện tập thể vào trong Luật Bảo vệ người tiêu dùng có thể được Quốc hội thông qua trong thời gian tới đây. Như vậy, nếu trong thời gian sắp tới có xảy ra các tranh chấp liên quan đến nhà sản xuất và người tiêu dùng thì cơ quan tố tụng có thể vận dụng luật chuyên ngành này để xử lý.
Nếu có sự thay đổi cụ thể từ phía cơ quan chức năng trong việc hoàn thiện các quy phạm pháp luật sẽ tạo rất nhiều thuận lợi trong hoạt động tố tụng của tòa cũng như các bên liên quan. Đối với tòa, khi có cơ chế khởi kiện mới chắc chắn các tòa sẽ giảm được sự quá tải hiện nay, giảm cho ngân sách một khoản chi phí khá lớn trong quá trình giải quyết nhiều vụ án tương tự nhau. Việc áp dụng cũng sẽ phù hợp với Điều 38 Bộ luật Tố tụng dân sự về việc nhập nhiều vụ án có tính chất giống nhau thành một vụ án… Đối với các bên tham gia tố tụng sẽ tránh được việc tốn kém về thời gian, tiền bạc không đáng có, tâm lý ngán ngại kiện tụng cũng sẽ được khắc phục phần nào…
Một vấn đề tích cực rất lớn nếu áp dụng cơ chế khởi kiện tập thể là sự đánh động vào ý thức, trách nhiệm đối với xã hội của những tổ chức, cá nhân có thể gây thiệt hại cho số đông người dân. Qua cơ chế kiện tập thể, những người bị thiệt hại sẽ dễ dàng hơn trong việc đòi bồi thường trong khi người gây thiệt hại sẽ phải gánh chịu những tổn thất rất lớn do hành vi của mình gây ra.
| Cho phép hội nông dân khởi kiện Tôi nghĩ nên sửa Điều 162 Bộ luật Tố tụng dân sự là cho phép hội nông dân thay mặt hội viên đứng đơn kiện. Bởi lẽ Điều 162 hiện nay chỉ cho phép hội phụ nữ, cơ quan dân số gia đình trẻ em được phép khởi kiện những việc cụ thể như hủy kết hôn, chấm dứt việc nuôi con… thì chưa đủ. Thực tế trong tương lai gần, các vụ xâm hại môi trường hay vi phạm tiêu chuẩn hàng hóa sẽ còn rất nhiều và diễn biến phức tạp. Vì thế luật nên mở rộng cho các tổ chức phụ trách lĩnh vực cụ thể như hội nông dân được quyền kiện thay hội viên nếu thấy cần. Chỉ có như vậy, hội nông dân mới phát huy được đúng tính chất là bảo vệ quyền lợi của hội viên. Luật cũng nên quy định rõ là hội này chỉ được kiện để bảo vệ lợi ích của hội viên bị xâm hại, ngoài ra không được lạm quyền. Việc cho phép hội nông dân khởi kiện để bảo vệ nông dân cũng giống như khi chấp nhận chế định kiện tập thể, tức là cả tòa và đương sự đều có lợi. Thay vì phải thụ lý, giải quyết đơn của hàng ngàn người dân thì tòa chỉ phải triệu tập người đại diện của hội nông dân đến lấy lời khai, cung cấp chứng cứ… TS NGUYỄN VĂN TIẾN, giảng viên Trường Đại học Luật TP.HCM Cho lập hội để kiện thay hội viên Vụ Vedan cho thấy sự yếu kém của hệ thống pháp lý đang vận hành, nói riêng về phần bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp, chính đáng của công dân. Dù vẫn cảm nhận được mối liên hệ nguyên nhân - hệ quả giữa hành vi xả chất thải chưa xử lý và những thiệt hại vật chất nhưng con đường đi tìm công lý của những người bị thiệt hại vẫn cứ gập ghềnh, mấp mô bởi những vật cản do chính cơ chế tạo ra. Trong vụ, mỗi người bị thiệt hại mất một phần tài sản của riêng mình. Trên nguyên tắc, chính người bị thiệt hại phải đi kiện, từng người một, để đòi trả lại cho mình những gì đã mất. Luật hiện hành chỉ mở ra khả năng đó cho các nạn nhân của Vedan. Ngay cả trong trường hợp tất cả nông dân bị thiệt hại ủy quyền cho hội nông dân đi kiện thay mình thì cũng không thể có một vụ kiện chung. Người được ủy quyền không đại diện cho tập thể người ủy quyền mà chỉ đại diện cho mỗi người. Tòa án vẫn phải thụ lý chừng đó vụ án chứ không thể làm khác. Dù, một cách trớ trêu, trong từng vụ chỉ có một người xuất hiện trong tư cách nguyên đơn và cũng chỉ một người ở bên kia trong tư cách bị đơn. Bởi vậy, để tạo lối ra thuận lợi cho nông dân trong cuộc đôi co với Vedan, vấn đề phải giải quyết trước mắt là tìm cách giúp mỗi người đi kiện nắm chắc phần thắng. Nghĩa là phải có những chứng cứ không thể chối cãi về những thiệt hại mà nguyên đơn phải gánh chịu... Việc này các cơ quan, tổ chức có thể hỗ trợ cho nông dân. Còn về lâu dài, chắc chắn cần có biện pháp cải cách thích hợp nhằm khắc phục nhược điểm của hệ thống pháp lý. Từ bài học Vedan và những bài học tương tự, như trong vụ sữa nhiễm chất melamine hoặc nước tương có chất 3-MCPD, cần tạo ra các những công cụ pháp lý đa dạng để người dân lựa chọn nhằm bảo vệ có hiệu quả các quyền lợi của mình. Chẳng hạn, luật có thể cho phép những người có lợi ích bị xâm hại có tính chất giống nhau được nhóm lại thành một hội có tư cách pháp nhân. Hội loại này chỉ tồn tại nhằm mỗi mục tiêu bảo vệ lợi ích của hội viên trong trường hợp đặc thù và giải tán sau khi mục tiêu chung đã đạt được. Luật có thể trao cho hội quyền thay mặt các hội viên đứng nguyên đơn trong một vụ kiện vì lợi ích tập thể của hội viên. Để tạo nguồn tài chính cần thiết cho việc theo đuổi vụ kiện, đặc biệt là chi phí cho việc thu thập chứng cứ, hội được quyền thu hội phí, thậm chí được tổ chức quyên góp ngoài xã hội dưới sự giám sát của các cơ quan thẩm quyền.... Thực ra, kiểu tổ chức xã hội này không xa lạ với thực tiễn pháp lý Việt Nam. Hội Các nạn nhân chất độc da cam là một trong những khuôn mẫu giải quyết tranh chấp liên quan đến lợi ích tương đồng của nhiều cá nhân thông qua vai trò của một định chế tập thể. Cần hoàn thiện khung pháp lý cho phép áp dụng rộng rãi khuôn mẫu như thế trong những tình huống có đặc điểm tương tự hình thành trong cuộc sống dân sự. TS NGUYỄN NGỌC ĐIỆN |
