Kỳ họp lần thứ 20 của Ủy ban Liên chính phủ Công ước 2003 về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể của UNESCO đã thông qua Quyết định số 20.COM 7.a.1. Theo đó, Nghề làm tranh dân gian Đông Hồ chính thức được ghi danh vào Danh sách di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp.
Thời điểm thông qua là 14 giờ 38 ngày 9-12 (giờ địa phương tại New Delhi), tức 16 giờ 08 (giờ Hà Nội). Kỳ họp diễn ra từ ngày 8 đến 13-12 tại Di sản Thế giới Pháo Đài Đỏ (Ấn Độ).
Đây là di sản thứ 17 của Việt Nam được UNESCO ghi danh vào các Danh sách di sản văn hóa phi vật thể.
Nghề làm tranh dân gian Đông Hồ hình thành khoảng 500 năm trước tại khu phố Đông Khê, phường Thuận Thành, tỉnh Bắc Ninh. Đây là một trong những nghề thủ công mang tính biểu trưng của vùng Kinh Bắc.
Tranh Đông Hồ có đặc trưng về chủ đề, kỹ thuật in khắc gỗ, màu sắc và đồ họa. Chủ đề tranh phong phú, gồm tranh thờ, chúc tụng, lịch sử, sinh hoạt, phong cảnh. Tranh thường được treo vào các dịp lễ tết như Tết Nguyên đán, Tết Trung thu và trong các nghi lễ thờ cúng tổ tiên.
Toàn bộ quy trình làm tranh đều thực hiện thủ công. Mẫu tranh được vẽ bằng bút lông, mực nho trên giấy bản rồi khắc trên gỗ thị. Màu sắc được chế biến từ nguyên liệu tự nhiên: xanh từ lá chàm, đỏ từ sỏi son, vàng từ hoa hòe và quả dành dành, trắng từ bột sò điệp, đen từ tro lá tre và rơm nếp.
Tranh được in úp ván với năm màu cơ bản trên giấy dó đã quét hồ điệp. Thứ tự in là đỏ trước, tiếp đến xanh, vàng, trắng và cuối cùng là ván nét đen.
Theo Ủy ban Liên chính phủ Công ước 2003, hồ sơ đề cử của Việt Nam đáp ứng các tiêu chí ghi danh vào Danh sách di sản cần bảo vệ khẩn cấp. Dù gắn chặt với các lễ tiết truyền thống, hiện nay chỉ còn một số ít gia đình theo nghề.
Tri thức và kỹ năng làm tranh chủ yếu được truyền trong gia đình. Nhiều công đoạn đòi hỏi đào tạo chuyên sâu và kinh nghiệm lâu năm, đặc biệt là vẽ mẫu và khắc bản in. Các bản khắc gỗ được coi như báu vật gia truyền.
Tuy nhiên, số lượng nghệ nhân lành nghề đã giảm mạnh, chỉ còn vài hộ gia đình duy trì. Nguyên nhân do thế hệ trẻ ít quan tâm, nghề khó bảo đảm sinh kế và nhu cầu sử dụng tranh in khắc gỗ trong các dịp lễ giảm sút.
Do số người tay nghề cao quá ít để duy trì việc truyền dạy, di sản này cần có biện pháp bảo vệ khẩn cấp. Kế hoạch bảo vệ đưa ra bảy mục tiêu, bao gồm: mở lớp truyền nghề, kiểm kê di sản, thiết kế mẫu, đa dạng hóa thị trường, cải thiện khả năng tiếp cận nguyên liệu và cung cấp thiết bị bảo hộ cho nghệ nhân.
Hồ sơ cũng cho thấy sự tham gia đầy đủ của cộng đồng, đặc biệt là các gia đình làm nghề trong quá trình lập hồ sơ, kiểm kê. Di sản hiện đã được đưa vào Danh mục kiểm kê di sản văn hóa phi vật thể và cập nhật thường xuyên.
Ủy ban Liên chính phủ Công ước 2003 khuyến khích Việt Nam tích hợp di sản vào hệ thống giáo dục chính quy và phi chính quy, giúp thế hệ trẻ hiểu và trân trọng giá trị di sản.
Tại kỳ họp, Thứ trưởng Bộ VH-TT&DL Hoàng Đạo Cương và Phó Chủ tịch thường trực UBND tỉnh Bắc Ninh Mai Sơn đã phát biểu đáp từ, cảm ơn sự hỗ trợ của Ủy ban và các bên liên quan.
Tính đến nay, Việt Nam có 37 di sản được UNESCO ghi danh. Trong đó gồm 9 di sản văn hóa và thiên nhiên thế giới, 17 di sản văn hóa phi vật thể và 11 di sản tư liệu.
Riêng Bắc Ninh hiện có 5 di sản văn hóa phi vật thể đại diện nhân loại: Quan họ Bắc Ninh, Nghề làm tranh dân gian Đông Hồ, Ca trù, Tín ngưỡng thờ Mẫu, Kéo co Hữu Chấp. Tỉnh còn có Di sản Văn hóa Thế giới liên tỉnh là Quần thể Yên Tử – Vĩnh Nghiêm – Côn Sơn, Kiếp Bạc. Mộc bản kinh Phật chùa Vĩnh Nghiêm cũng đã được đưa vào Danh mục Ký ức Thế giới khu vực châu Á – Thái Bình Dương.
