Thế nào là lẽ công bằng tự nhiên khi áp dụng pháp luật?

Hôm nay (11-12), khoa Luật Quốc tế, Trường ĐH Luật TP.HCM phối hợp với Trung tâm Trọng tài Quốc tế Việt Nam (VIAC) tổ chức tọa đàm chuyên đề “Thẩm quyền Hội đồng Trọng tài và nguyên tắc xét xử công bằng - Bài học từ những vụ kiện lớn có bên Việt Nam tham gia”.

Hủy phán quyết trọng tài khi nào?

Phát biểu khai mạc, PGS.TS Phan Hoài Nam – Phó Trưởng khoa Luật Quốc tế, trường ĐH Luật TP.HCM cho rằng buổi tọa đàm là diễn đàn để các học giả, chuyên gia thực tiễn, luật sư và sinh viên cùng trao đổi những vấn đề học thuật và thực tiễn trong trọng tài thương mại.

Nội dung thảo luận càng có ý nghĩa hơn trong bối cảnh gần đây tòa án đã ra quyết định hủy một số phán quyết trọng tài liên quan doanh nghiệp Việt Nam và nước ngoài. Diễn biến này cung cấp góc nhìn thực tế và là cơ hội quan trọng để kết nối giữa nghiên cứu học thuật và thực tiễn trọng tài, nhất là khi có sự đồng hành của Trung tâm Trọng tài Quốc tế Việt Nam (VIAC) – đơn vị mang đến nhiều năm kinh nghiệm thực tiễn trong lĩnh vực này.

Hội thảo với 3 phiên thảo luận. Phiên thứ nhất là nguyên tắc xét xử công bằng (due process) và cơ sở hủy phán quyết trọng tài do vi phạm lẽ công bằng tự nhiên trong pháp luật và thực tiễn quốc tế. Phiên thứ hai tập trung vào nội dung giới hạn thẩm quyền của Hội đồng Trọng tài trong trường hợp phán quyết vượt quá phạm vi đệ trình của các bên. Phiên thảo luận cuối cùng mang chủ đề về kinh nghiệm tranh tụng và quản trị vụ kiện trong giải quyết tranh chấp thương mại quốc tế từ góc nhìn thực tiễn.

Lẽ công bằng tự nhiên

Tại tọa đàm, PGS.TS Võ Trí Hảo - Chuyên gia Viện Pháp luật Quốc tế và So sánh, Trường Đại học Kinh tế - Luật, ĐHQG TP. HCM; Trọng tài viên VIAC, cho rằng Điều 68 Luật Trọng tài thương mại quy định phán quyết trọng tài bị hủy nếu trái với các nguyên tắc cơ bản của pháp luật Việt Nam. Tuy nhiên như thế nào là trái với các nguyên tắc cơ bản thì vẫn còn chưa rõ.

Cũng tại tọa đàm, luật sư Nguyễn Trung Nam (Tony Nguyen, Luật sư sáng lập – EPLegal Limited) và Tiến sỹ, Trạng sư Colin Ong KC đã trình bày tham luận về “Lẽ công bằng tự nhiên và thẩm quyền hội đồng trọng tài: kinh nghiệm từ các vụ kiện quốc tế”.

Theo luật sư Nam, lẽ công bằng là nguyên tắc nhằm bảo đảm sự công bằng và hợp lý khi áp dụng pháp luật. Hệ thống thông luật (Common Law) quy định lẽ công bằng được sử dụng khi các quy định pháp luật quá cứng nhắc hoặc không bảo vệ được quyền lợi chính đáng của các bên.

Trong khi đó, Điều 45 BLTTDS 2015 quy định: “Lẽ công bằng được xác định trên cơ sở lẽ phải được mọi người trong xã hội thừa nhận, phù hợp với nguyên tắc nhân đạo, không thiên vị và bình đẳng về quyền và nghĩa vụ của các đương sự trong vụ việc dân sự đó”.

Luật Trọng tài Quốc tế Singapore (International Arbitration Act - IAA), lẽ công bằng tự nhiên được quy định tại Điều 24(b): "Tòa án có thể hủy phán quyết nếu vi phạm lẽ công bằng tự nhiên và vi phạm đó ảnh hưởng đến quyền của một bên".

Tương tự Điều 34(2)(a)(ii) và (iv) Luật Mẫu UNCITRAL: Phán quyết có thể bị hủy nếu một bên không được trao cơ hội đầy đủ để trình bày hoặc hủy phán quyết nếu thủ tục không phù hợp với thỏa thuận hoặc luật áp dụng.

Cũng theo ông Nam, nội dung chính của lẽ công bằng tự nhiên là quyền được trình bày đầy đủ. Hội đồng trọng tài phải tạo cơ hội để các bên được trình bày lập luận, chứng cứ. Mỗi bên được biết những vấn đề đang được Hội đồng cân nhắc và được trao cơ hội trình bày, phản biện. Cạnh đó, không xử bằng lập luận bất ngờ, tức lập luận của Hội đồng phải phát sinh hợp lý từ các lập luận đã được đưa ra, sao cho không bên nào phàn nàn bị “đánh úp”.

"Dựa trên nguyên tắc căn bản này của trọng tài, trong vụ kiện số 05-2025 tại Toà phúc thẩm Singapore, bên Việt Nam đã huỷ bỏ thành công phán quyết trọng tài vi phạm công lý tự nhiên, đem lại sự tin tưởng vào hoạt động của trọng tài", LS Nam nêu.