Có thể nói, trong hoạt động tố tụng, nhất là tố tụng hình sự, kết luận giám định có vị trí, vai trò rất quan trọng, ảnh hưởng trực tiếp đến kết quả điều tra, truy tố, xét xử các vụ án và được quy định là một nguồn chứng cứ.
Thực tế trong hoạt động tố tụng, kết luận giám định là yếu tố giúp cho cơ quan điều tra có cơ sở xác định được thủ phạm gây án, công cụ, phương tiện phạm tội cũng như thủ đoạn thực hiện tội phạm... là cơ sở để áp dụng các biện pháp điều tra phù hợp, có hiệu quả.
Năm 2012, lần đầu tiên Quốc hội đã ban hành Luật Giám định tư pháp và sau đó được sửa đổi, bổ sung năm 2020. Cùng với đó, năm 2018, Thủ tướng Chính phủ đã phê duyệt Đề án tiếp tục đổi mới và nâng cao hiệu quả hoạt động giám định tư pháp (Đề án 250).
Phát triển mạnh về tổ chức giám định và giám định viên
Sau hơn 11 năm thi hành, Bộ Tư pháp đang phối hợp với các cơ quan, địa phương tổng kết thi hành Luật Giám định tư pháp và Đề án 250.
Theo báo cáo tổng kết của Bộ Tư pháp, qua thời gian thực hiện Luật Giám định tư pháp và Đề án 250, đến nay các Bộ, ngành đã ban hành tương đối đầy đủ, đồng bộ các văn bản hướng dẫn, hệ thống các quy định về giám định tư pháp liên tục được hoàn thiện.
Hệ thống tổ chức giám định tư pháp được củng cố và phát triển. Hiện có 3 tổ chức pháp y ở Trung ương, 55/63 tỉnh, thành phố hoạt động theo mô hình Trung tâm pháp y; có 7 tổ chức pháp y tâm thần được thành lập; có 66 tổ chức giám định kỹ thuật hình sự; 1 Văn phòng giám định tư pháp.
Ngoài ra, có 580 tổ chức giám định giám định tư pháp theo vụ việc ở các lĩnh vực: tài chính, ngân hàng, xây dựng, tài nguyên môi trường, thông tin truyền thông, văn hoá, giao thông vận tải, kế hoạch đầu tư, nông nghiệp và phát triển nông thôn, bí mật nhà nước, tư pháp, bảo hiểm xã hội...
Đội ngũ người làm giám định tư pháp tiếp tục tăng cường cả về số lượng và chất lượng, cả nước có 7.135 người giám định viên tư pháp và 2.621 người giám định tư pháp theo vụ việc.
Từ năm 2018 đến ngày 30-6-2023, hệ thống tổ chức, người giám định tư pháp ở các lĩnh vực đã thực hiện hơn 1 triệu vụ việc. Việc trưng cầu và thực hiện giám định tư pháp cơ bản đáp ứng được yêu cầu nhất là trong các lĩnh vực truyền thống (pháp y, pháp y tâm thần và kỹ thuật hình sự).
Nhận diện 4 hạn chế
Tuy nhiên, trước yêu cầu nâng cao chất lượng hoạt động giám định tư pháp nói chung, đặc biệt là phục vụ cho công cuộc đấu tranh, phòng, chống tham nhũng, kinh tế trong tình hình mới thì công tác giám định tư pháp đã bộc lộ một số bất cập.
Theo Bộ Tư pháp, có 4 hạn chế cần có giải pháp khắc phục:
Thứ nhất, Luật Giám định tư pháp có quy định về phạm vi xã hội hóa còn hạn chế, thiếu quy định mang tính nguyên tắc phân cấp trong tiếp nhận trưng cầu và thực hiện giám định giữa cấp Trung ương và địa phương. Cùng với đó, chi phí giám định tư pháp có nhiều tồn tại, bất cập gây khó khăn, vướng mắc cho hoạt động giám định tư pháp.
Thứ hai, số lượng tổ chức giám định tư pháp theo vụ việc tương đối nhiều nhưng vẫn còn thiếu các tổ chức chuyên môn thực sự có năng lực phù hợp với nhu cầu của hoạt động tố tụng, nhất là lĩnh vực công nghệ tin học, công nghệ cao.
Việc lựa chọn, lập, điều chỉnh danh sách người giám định tư pháp chưa thực sự căn cứ, bám sát vào nhu cầu thực tế; một số lĩnh vực người giám định tư pháp theo vụ việc đa phần là kiêm nhiệm nên chưa thực sự tập trung cho việc thực hiện giám định.
Thứ ba, một số cơ quan điều tra tập trung trưng cầu về Bộ, cơ quan chuyên môn cấp Trung ương gây quá tải cho các cơ quan đó và làm kéo dài thời gian làm giám định, ảnh hưởng đến tiến độ giải quyết vụ án.
Thứ tư, công tác phối hợp giữa các cơ quan quản lý nhà nước có lúc, có nơi còn chưa chặt chẽ, lúng túng, thiếu giải pháp đồng bộ nên hiệu quả chưa cao.
Những bất cập, hạn chế của công tác giám định tư pháp đã làm ảnh hưởng phần nào đến chất lượng của hoạt động điều tra, truy tố và xét xử, nhất là hoạt động tố tụng phục vụ cho công tác đấu tranh phòng chống tham nhũng, tiêu cực trong bối cảnh hiện nay.
Cần phân cấp giám định giữa Trung ương và địa phương
Để cải cách và đổi mới hoạt động giám định tư pháp, Bộ Tư pháp đề nghị các Bộ, ngành và địa phương rà soát, chỉ đạo thực hiện nghiêm túc, có chất lượng, hiệu quả các nhiệm vụ được quy định trong Luật Giám định tư pháp và Đề án.
Bộ Tư pháp nhấn mạnh việc hoàn thiện thể chế về giám định tư pháp trong đó có việc sửa đổi Luật Giám định tư pháp như các vấn đề liên quan đến mở rộng phạm vi xã hội hóa, phân cấp thực hiện giám định, thời hạn giám định và trách nhiệm của người trưng cầu, người thực hiện giám định; trách nhiệm của các bộ, ngành và địa phương. Cùng với đó là việc sửa đổi quy định về chi phí giám định tư pháp, chế độ bồi dưỡng giám định tư pháp; sửa đổi, bổ sung Bộ luật Tố tụng hình sự, trong đó có một số quy định về giám định tư pháp cho phù hợp với thực tế.
Đồng thời, tăng cường trao đổi thông tin, phối hợp thường xuyên giữa các cơ quan quản lý nhà nước về giám định tư pháp, cơ quan tiến hành tố tụng, các cơ quan, tổ chức thực hiện giám định từ Trung ương đến địa phương; nhận diện vướng mắc, khó khăn trong hoạt động giám định tư pháp để tháo gỡ kịp thời.
