Tại Hội nghị Thành ủy TP.HCM ngày 15-12, Bí thư Thành ủy Trần Lưu Quang cho biết thành phố sẽ thành lập Khu thương mại tự do Cái Mép Hạ với quy mô gần 3.800 ha, gắn với hệ thống cảng nước sâu Cái Mép - Thị Vải.
Đây sẽ là khu vực “kết nối với thế giới thông qua đường biển”, tạo cơ hội thu hút đầu tư, tạo nguồn thu mới cho TP.HCM. Theo Bí thư TP.HCM, cùng với đề án Trung tâm Tài chính quốc tế Thủ Thiêm, khu thương mại tự do là nhiệm vụ mới, khó nhưng sẽ là động lực tăng trưởng đột phá cho TP.HCM trong tương lai. Khu thương mại tự do này được kỳ vọng giúp thành phố tăng nguồn thu, tạo giá trị gia tăng lớn, góp phần thúc đẩy tăng trưởng GRDP ở mức hai con số.
Trước thông tin thành phố sẽ lập Khu thương mại tự do Cái Mép Hạ, nhiều bạn đọc thắc mắc và đặt ra nhiều câu hỏi như:
Khu thương mại tự do là gì? Mô hình này được quy định cụ thể trong văn bản pháp luật nào, hay hiện nay mới chỉ được triển khai thông qua các cơ chế, chính sách đặc thù do Quốc hội cho phép thí điểm? Thực trạng phát triển khu thương mại tự do tại Việt Nam hiện nay ra sao?...
Thạc sĩ Nguyễn Nhật Khanh, Trường ĐH Kinh tế - Luật, ĐHQG TPHCM, giải đáp các thắc mắc của bạn đọc.
Khu thương mại tự do (Free Trade Zone - FTZ) là khu vực kinh tế đặc thù được Nhà nước cho phép áp dụng cơ chế quản lý hải quan, thuế và thương mại linh hoạt hơn so với phần còn lại của lãnh thổ, nhằm thúc đẩy lưu thông hàng hóa, đầu tư, sản xuất và xuất khẩu.
Nói cách khác, đây là khu chức năng được tách biệt với thị trường nội địa về phương diện hải quan và thuế, cho phép hàng hóa, dịch vụ được lưu chuyển, giao dịch với môi trường quốc tế trong điều kiện ưu đãi tối đa về thuế quan và thủ tục. Các khu chức năng bên trong khu thương mại tự do (như khu sản xuất, logistics, thương mại - dịch vụ…) thường được ngăn cách với khu vực bên ngoài bằng hàng rào cứng và kiểm soát chặt chẽ bởi hải quan. Mọi quan hệ mua bán giữa khu này với bên ngoài nội địa được xem như xuất nhập khẩu, chịu sự điều chỉnh của pháp luật hải quan, thuế và thương mại quốc tế.
Ở Việt Nam, khu vực thương mại tự do đã được hình thành từ năm 2007 với sự ra đời của Khu thương mại tự do Chu Lai thuộc Khu kinh tế mở Chu Lai, tỉnh Quảng Nam được thành lập theo Quyết định số 185/2007/QĐ-TTg ngày 03/12/2007 của Thủ tướng.
Khu vực thương mại tự do Chu Lai được thành lập với mục đích áp dụng thí điểm một số mô hình, cơ chế quản lý kinh tế và chính sách mới liên quan đến hoạt động đầu tư và thương mại để đẩy nhanh quá trình phát triển Khu kinh tế mở Chu Lai, đồng thời phù hợp các điều ước quốc tế mà Việt Nam là thành viên.
Mặc dù vậy, cho đến nay hệ thống pháp luật Việt Nam vẫn chưa có văn bản luật riêng quy định cụ thể về khu thương mại tự do. Thay vào đó, mô hình này chủ yếu đang được triển khai thí điểm thông qua các cơ chế, chính sách đặc thù do cơ quan có thẩm quyền cho phép đối với một số địa phương trọng điểm. Cụ thể, Quốc hội đã ban hành các nghị quyết đặc thù cho phép thành lập khu thương mại tự do trong khuôn khổ thí điểm tại một số thành phố lớn.
Đơn cử, Nghị quyết số 136/2024/QH15 ngày 26/6/2024 của Quốc hội về tổ chức chính quyền đô thị và thí điểm một số cơ chế, chính sách đặc thù phát triển thành phố Đà Nẵng cho phép Đà Nẵng hình thành Khu thương mại tự do gắn với cảng Liên Chiểu. Đây là mô hình đột phá đầu tiên trong cả nước với hàng loạt chính sách ưu đãi riêng biệt về thuế, phí, đất đai.
Tương tự, Nghị quyết số 226/2025/QH15 ngày 27/6/2025 của Quốc hội về thí điểm một số cơ chế, chính sách đặc thù phát triển thành phố Hải Phòng đã trao cho Hải Phòng cơ chế đặc thù để phát triển Khu thương mại tự do tại địa phương này.
Mới đây nhất, vào ngày 11-12-2025, Quốc hội cũng đã ban hành Nghị quyết sửa đổi, bổ sung Nghị quyết 98/2023/QH15 về thí điểm cơ chế đặc thù phát triển TP.HCM, trong đó cho phép TP.HCM thành lập Khu thương mại tự do nhằm thu hút đầu tư chất lượng cao. Theo Nghị quyết này, TP.HCM sẽ triển khai xây dựng Khu thương mại tự do gắn với cảng biển khu vực Cái Mép Hạ.
Theo các Nghị quyết này, “Khu thương mại tự do là khu vực có ranh giới địa lý xác định, được thành lập để thực hiện thí điểm các cơ chế, chính sách đặc thù vượt trội, mang tính đột phá nhằm thu hút đầu tư, tài chính, thương mại, dịch vụ chất lượng cao thúc đẩy xuất khẩu, công nghiệp, hoạt động nghiên cứu và phát triển (R&D), thu hút nguồn nhân lực chất lượng cao”.
Như vậy, mô hình khu thương mại tự do hiện hành chủ yếu dựa trên các nghị quyết thí điểm của Quốc hội cho từng địa phương thay vì một khuôn khổ pháp lý chung. Hiện tại, việc xây dựng một khung pháp lý chung cho mô hình khu thương mại tự do đang được Chính phủ giao các bộ, ngành nghiên cứu.
Ngày 5-12-2025, Thủ tướng họp với Thường trực Chính phủ về Đề án khu thương mại tự do, nhằm sớm hoàn thiện cơ sở chính trị, pháp lý cho mô hình này, tiến tới thể chế hóa trong tương lai. Theo đó, khu thương mại tự do được kỳ vọng sẽ trở thành động lực phát triển mới, nơi thử nghiệm các cơ chế, chính sách kinh tế theo chuẩn mực quốc tế, đóng góp quan trọng cho tăng trưởng quốc gia trong dài hạn.
Tóm lại, mô hình khu thương mại tự do tại Việt Nam đang ở giai đoạn khởi đầu đầy triển vọng. Khái niệm này không còn xa lạ trên thế giới khi hơn 7.000 khu thương mại tự do và đặc khu kinh tế đang hoạt động toàn cầu. Ở Việt Nam, sau thời gian dài nghiên cứu, các khu thương mại tự do đầu tiên đã hình thành tại các địa phương hội tụ điều kiện hạ tầng cảng biển, sân bay, đô thị và quyết tâm chính trị cao.
Dù khung pháp lý chung chưa hoàn thiện, việc thí điểm linh hoạt thông qua các cơ chế đặc thù cho phép rút kinh nghiệm, từng bước xây dựng luật pháp đồng bộ cho mô hình khu thương mại tự do trong tương lai. Tuy vậy, nếu được triển khai hiệu quả, các khu thương mại tự do sẽ trở thành “bàn đạp” hữu hiệu cho nền kinh tế, thu hút dòng vốn đầu tư chất lượng cao, chuyển giao công nghệ, tạo việc làm và thúc đẩy tăng trưởng xuất khẩu.
Đây chính là những điểm tăng trưởng mới mà Việt Nam kỳ vọng để nâng cao năng lực cạnh tranh quốc gia và hội nhập sâu rộng vào chuỗi giá trị toàn cầu. Với tầm nhìn đến 2045 có khoảng mười khu thương mại tự do đạt chuẩn, đóng góp tới một phần năm GDP, có thể thấy mô hình khu thương mại tự do đang được kỳ vọng sẽ đóng vai trò quan trọng trong chiến lược phát triển kinh tế dài hạn của Việt Nam.
Nhiều địa phương đang xây dựng khu thương mại tự do
Việt Nam hiện chưa có nhiều khu thương mại tự do chính thức đi vào hoạt động. Hiện nay, ba thành phố Đà Nẵng, Hải Phòng và TP.HCM, một số địa phương khác cũng đang nghiên cứu, đề xuất mô hình khu thương mại tự do nhằm tận dụng lợi thế riêng.
Theo Chiến lược phát triển, dự kiến đến năm 2030 Việt Nam sẽ có khoảng 6–8 khu thương mại tự do (hoặc mô hình tương tự) tại các địa bàn có điều kiện thuận lợi, và đến năm 2045 có 8–10 khu thương mại tự do đạt chuẩn quốc tế, đóng góp khoảng 15–20% GDP quốc gia. Điều này đồng nghĩa sẽ có thêm nhiều tỉnh thành tham gia xây dựng khu thương mại tự do như là động lực tăng trưởng mới.
